W obecnych czasach sądy rejestrują coraz większą liczbę rozwodów, zresztą to samo zjawisko dotyczy unieważniania małżeństw. Są to zupełnie dwa odmienne terminy i nie można postanowić pomiędzy nimi znaku równości. Bezsprzecznie liczba spraw o unieważnienie małżeństwa stale się powiększa.
Pamiętajmy jednak, że w Kościele katolickim nie da się unieważnić ślubu. Jest to zupełnie potoczne określenie, gdyż w rzeczywistości chodzi o uznanie nieważności małżeństwa. Stwierdzenie nieważności małżeństwa polega na określeniu, iż związek nie został ważnie zawarty, a więc tak jakby go nie było. Poza tym, w Kościele katolickim nie można wziąć rozwodu, czy też unieważnić ważnego wcześniej małżeństwa, a jedynie stwierdzić, że ślub był nieważny w momencie zawierania.
Co więcej, wiele osób myli te jakże powszechne definicje: rozwód, unieważnienie małżeństwa cywilnego oraz unieważnienie małżeństwa kościelnego. Jest to całkowicie błędne, albowiem są to odrębne kwestie, regulowane kompletnie innymi procedurami. Unieważnienie małżeństwa cywilnego ma ten skutek, że przyjmuje się, iż związek małżeński nigdy nie został zawarty. Jest to istotna różnica między wyrokiem unieważniającym małżeństwo a wyrokiem rozwodowym, gdyż drugi z nich potwierdza istnienie małżeństwa, a później jego rozwiązanie. Poza tym, nie można unieważnić małżeństwa po jego ustaniu.
Z literalnego brzmienia art. 17 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej: KRO) wynika, iż podstawę unieważnienia małżeństwa przed sądem polskim w I instancji w sądzie okręgowym stanowią wyłącznie przepisy art. 10–16 KRO. Co więcej art. 17 KRO powinien być interpretowany w ten sposób, iż zawarte w przepisach art. 10–16 KRO wyliczenie podstaw unieważnienia małżeństwa jest wyczerpujące. Nie są podstawą do unieważnienia wady oświadczenia złożonego przed kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego, a także nie znajdują zastosowania przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące wad oświadczeń woli.
Występuje cały szereg przesłanek, których istnienie może rozpocząć sprawę o unieważnienie małżeństwa na drodze sądowej. Ale aby tak się stało, muszą zaistnieć powody sprawiające, że został on zawarty w sposób nieprawidłowy. Unieważnić małżeństwo można, gdy:
- zawarła je kobieta, która nie ukończyła lat 16,
- zawarł je mężczyzna, który nie ukończył lat 18,
- zawarła je kobieta, która ukończyła lat 16, ale nie ukończyła lat 18 i nie uzyskała zgody sądu opiekuńczego na zawarcie małżeństwa,
- zawarła je osoba ubezwłasnowolniona całkowicie,
- zawarła je osoba dotknięta chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym,
- osoba zawarła związek małżeński, będąc już w innym związku małżeńskim (bigamia),
- zawarli je przysposabiający i przysposobiony,
- zawarli je krewni w linii prostej, rodzeństwo albo powinowaci w linii prostej,
- oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński (przed kierownikiem USC lub duchownym) zostało złożone przez osobę, która znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli, pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej strony albo pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, jeżeli z okoliczności wynika, że składający oświadczenie mógł się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste,
- (w razie zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika) brak było zezwolenia sądu na złożenie oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński przez pełnomocnika albo jeżeli pełnomocnictwo było nieważne lub skutecznie odwołane.
Warto również wspomnieć o tym, że Kościół może unieważnić małżeństwo, w sytuacji gdy udowodni się, że małżonek zabił swojego wcześniejszego partnera, by móc wejść w nowy związek.
Kiedy nie jest możliwe unieważnienie małżeństwa na drodze cywilnej?
- jeśli małżonek przed wytoczeniem powództwa osiągnął wiek 18 lat, nie można unieważnić małżeństwa,
- nie można unieważnić małżeństwa, gdy ubezwłasnowolnienie osoby zostało uchylone,
- jeżeli kobieta zaszła w ciąże, jej mąż nie może żądać unieważnienia małżeństwa z powodu braku przepisanego wieku,
- sąd nie może unieważnić małżeństwa z powodu stosunku przysposobienia między małżonkami, jeżeli stosunek ten ustał,
- po ustaniu choroby psychicznej jednego z małżonków, nie można rozpocząć sprawy o unieważnienie małżeństwa, gdyż choroba psychiczna w momencie wytoczenia powództwa już nie istnieje,
- zawarcie związku małżeńskiego przez powinowatych w linii prostej jest dozwolone, jeśli sąd z ważnych powodów zezwoli na to – zgoda sądu na zawarcie małżeństwa między stronami uniemożliwia zainicjowanie sprawy o unieważnienie małżeństwa,
- sąd nie unieważni małżeństwa z powodu pozostawania przez jednego z małżonków w poprzednio zawartym związku małżeńskim, jeżeli poprzednie małżeństwo ustało lub zostało unieważnione (chyba że ustanie tego małżeństwa nastąpiło przez śmierć osoby, która zawarła ponowne małżeństwo pozostając w poprzednio zawartym związku małżeńskim),
- nie jest możliwe żądanie unieważnienia małżeństwa po upływie 6 miesięcy od ustania stanu wyłączającego świadome wyrażenie woli, od wykrycia błędu lub ustania obawy wywołanej groźbą (a w każdym wypadku po upływie lat trzech od zawarcia małżeństwa),
- nie można unieważnić małżeństwa po jego ustaniu (jednakże od tej zasady istnieją wyjątki).
Skutki unieważnienia małżeństwa
O skutkach unieważnienia małżeństwa mówi art. 21 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wskazując, iż:
Art. 21
Do skutków unieważnienia małżeństwa w zakresie stosunku małżonków do wspólnych dzieci oraz w zakresie stosunków majątkowych między małżonkami stosuje się odpowiednio przepisy o rozwodzie, przy czym małżonek, który zawarł małżeństwo w złej wierze, traktowany jest tak, jak małżonek winny rozkładu pożycia małżeńskiego.
Głównym skutkiem unieważnienia małżeństwa jest to, iż z chwilą uprawomocnienia się wyroku unieważniającego związek małżeński, małżonkowie stają się dla siebie osobami zupełnie obcymi. Przede wszystkim strony nie mogą dochodzić po sobie zachowku ani nie dziedziczą po sobie z ustawy. Natomiast w sytuacji, gdy jeden z małżonków przyjął po ślubie nazwisko współmałżonka, wówczas po unieważnieniu małżeństwa powraca do nazwiska, która posiadał przed ślubem.
Co istotne, nie ma to żadnego wpływu na nazwisko dziecka urodzonego podczas trwania małżeństwa. Kolejną ważną kwestią jest to, że w momencie uprawomocnienia się orzeczenia, między małżonkami ustaje ustrój wspólności majątkowej. Bardzo istotne jest to, że osoba małoletnia, która wskutek zawarcia małżeństwa uzyskała pełnoletność nie traci jej w momencie unieważnienia małżeństwa.
Nadto, unieważnienie związku małżeńskiego wskazuje, iż powinowactwo nigdy nie zaistniało. Bardzo ważnym aspektem w tej tematyce jest władza rodzicielska, wszelkie kontakty z dzieckiem czy wysokość alimentów, które ustalane są w wyroku unieważniającym małżeństwo. Jeżeli zachodzi taka potrzeba, Sąd również ustala kwestie związane z zajmowaniem wspólnego mieszkania i o sposobie korzystania z niego.
W omawianym wyroku, sąd wskazuje małżonka, który zawarł związek w złej wierze. Oznacza to, że wiedział w momencie zawarcia małżeństwa o okoliczności, która była podstawą jego unieważnienia. Ponadto, sąd może uznać, że oboje małżonkowie byli w złej wierze, a nie tylko jeden z nich. Ale również może zasądzić, iż żadna ze stron nie była w złej wierze, tym samym nie wskazując żadnego z małżonków.
W niniejszej tematyce spore wątpliwości budzi kwestia choroby psychicznej w stosunku do unieważnienia związku małżeńskiego. Poniższy wyrok rozwiewa wszelkie niejasności (wyrok SA z dnia 18-06-2015 o sygn. I ACa 708/13):
„Zła wiara małżonki nie budzi wątpliwości biorąc pod uwagę okoliczność, że miała świadomość, że jej stan zdrowia powoduje niemożność zawarcia przez nią małżeństwa bez uprzedniej zgody sądu, a jednak to uczyniła.
W sprawie o unieważnienie małżeństwa z powodu choroby psychicznej albo niedorozwoju umysłowego jednego z małżonków, sąd ustala istnienie okoliczności wymienionych w art. 12 § 1 zdanie drugie KRO, wychodząc z założenia, że nie każda choroba psychiczna uzasadnia unieważnienie małżeństwa, a jedynie taka, która zagraża małżeństwu lub zdrowiu przyszłego potomstwa.”
Charakter prawny wyroku unieważniającego małżeństwo ma charakter konstytutywny, to znaczy kształtujący nowy stan prawny i jest on skuteczny wobec wszystkich. Zatem podsumowując, po uprawomocnieniu takiego wyroku przyjmuje się, iż w świetle prawa unieważnione małżeństwo nigdy nie zostało zawarte i tym samym nigdy nie istniało. Należy pamiętać, że powództwo o unieważnienie oraz ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa może wytoczyć również prokurator.
Wydany w procesie cywilnym prawomocny wyrok unieważniający małżeństwo nie wywołuje żadnych skutków prawnych w procesie kanonicznym. Natomiast może stanowić dowód w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa. I odwrotnie, bowiem stwierdzenie nieważności małżeństwa na drodze kanonicznej nie ma wpływu na proces cywilny.
Unieważnienie małżeństwa – procedura
Pozew o unieważnienie małżeństwa może złożyć każdy z małżonków. Powyższe uprawnienie przysługuje również każdemu kto ma w tym interes prawny. Należy pamiętać, że powództwo o unieważnienie oraz ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa może wytoczyć również prokurator. Pozew o unieważnienie małżeństwa cywilnego należy złożyć w sądzie okręgowym właściwym dla miejsca zamieszkania wraz z wymaganą dokumentacją.
Poza tym wniosek należy złożyć nie później niż 6 miesięcy od „ustania stanu wyłączającego świadome wyrażenie woli, od wykrycia błędu lub ustania obawy wywołanej groźbą” oraz przed upływem 3 lat od zawarcia związku. Zgodnie z art. 18 KRO „nie można unieważnić małżeństwa po jego ustaniu”. Ta zasada nie dotyczy unieważnienia z powodu pokrewieństwa pomiędzy małżonkami, a także wynikające z pozostawania przez jedną ze stron w chwili zawarcia małżeństwa w zawartym poprzednio związku małżeńskim.
Wymagana jest opłata w wysokości 200 złotych. Z chwilą, gdy zostanie wydane prawomocne orzeczenie sądu, należy udać się do Urzędu Stanu Cywilnego, w którym spisano akt małżeństwa, w celu wniesienia wzmianki o unieważnieniu związku małżeńskiego. Pamiętajmy również, że unieważnienie małżeństwa cywilnego, o którym mowa powyżej jest inną instytucją niż unieważnienie małżeństwa kościelnego. Bowiem, ta druga procedura zaczyna się od od złożenia wniosku do sądu biskupiego, we właściwej diecezji wraz z odpowiednimi załącznikami. Opłata wynosi od 100 do 300 złotych. Następne koszty, jakie trzeba ponieść, to konsultacja psychologiczna (oczywiście, jeżeli w danym przypadku jest to konieczne), to wydatek rzędu nawet do 500 złotych. Z kolei koszty sądowe przed sądem biskupim, to koszt opiewający mniej więcej na 1500-2000 złotych. Jednakże trzeba zwrócić uwagę, iż ceny ustalane są zazwyczaj indywidualnie przez wzgląd na szereg czynników.