Na samym wstępie należy podkreślić, że w polskim prawie spadkowym spadek można odziedziczyć na dwa sposoby. W sytuacji, gdy spadkodawca nie pozostawił testamentu albo sporządzony przez niego testament jest nieważny, to wówczas mamy do czynienia z dziedziczeniem na podstawie ustawy. Dziedziczenie ustawowe przebiega zgodnie z zasadami wskazanymi w art. 931 – art. 940 Kodeksu cywilnego.
Najkrócej rzecz ujmując z treści tych przepisów wynika, że do spadku kolejno powołani są małżonkowie i dzieci, a potem warunkowo wnuki, rodzice, rodzeństwo, dziadkowie. A zatem dziedziczenie ustawowe ma miejsce, gdy spadek otrzymają osoby wskazane w ustawie. Natomiast jeśli zmarły pozostawił testament to mamy do czynienia z dziedziczeniem testamentowym. Należy mieć na uwadze, iż testament może być sporządzony w różnorakiej formie oraz może zawierać wielorakie postanowienia.
Przede wszystkim omawiając tą materię trzeba skupić się na tym, czym różni się zapis zwykły od zapisu windykacyjnego. Głównym, wspólnym celem tych zapisów jest to, aby osoba, na rzecz której spadkodawca dokonał zapisu, uzyskała tytuł prawny do określonej rzeczy bądź prawa. W praktyce przyjmuje się, że zapis windykacyjny jest bardziej korzystny dla zapisobiorcy aniżeli zapis zwykły – o czym mowa poniżej.
Zapis windykacyjny
Zapis windykacyjny opisany jest w art. 9811 Kodeksu cywilnego, który brzmi następująco:
Art. 9811 [Przedmiot zapisu]
§ 1. W testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku (zapis windykacyjny).
§ 2. Przedmiotem zapisu windykacyjnego może być:
1) rzecz oznaczona co do tożsamości,
2) zbywalne prawo majątkowe,
3) przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne,
4) ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności,
5) ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej.
Najogólniej rzecz biorąc, zapis windykacyjny to takie postanowienie testamentu, na podstawie którego konkretnie wskazana osoba, która nie musi, ale może być spadkobiercą, nabywa z chwilą otwarcia spadku z mocy prawa konkretny przedmiot należący do spadkodawcy.
Zapis windykacyjny wywołuje skutki rzeczowe z chwilą otwarcia spadku. Warto mieć na uwadze, iż spadkodawca może obciążyć zapisem zwykłym osobę, na której rzecz uczynił zapis windykacyjny. Co więcej, zapis windykacyjny dotyczy zawsze jednego, konkretnego przedmiotu, tj. rzeczy albo prawa.
Niezwykle interesującą kwestią podczas omawiania zapisu windykacyjnego jest jego powiązanie ze spółkami osobowymi, w szczególności jeśli prowadzi się własną działalność gospodarczą czy też gdy jest się wspólnikiem w spółce. Otóż, to od umowy spółki zależeć będzie czy spółka nadal trwać będzie pomiędzy dotychczasowymi wspólnikami czy może pomiędzy dotychczasowymi wspólnikami oraz spadkobiercami/zapisobiercami windykacyjnymi zmarłego wspólnika. A zatem, treść umowy spółki ma bezwzględne pierwszeństwo przed zapisem windykacyjnym ustanowionym przez zmarłego wspólnika.
Zapis w testamencie
Zapis zwykły to inaczej zapis w testamencie i został on omówiony w art. 968 §1 Kodeksu cywilnego. Z treści tego przepisu wynika, że zapis zwykły jest rozporządzeniem testamentowym, przez które spadkodawca może zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby.
W związku z tym, iż jest to rozrządzenie testamentowe, może on zostać dokonany wyłącznie w ważnym pod względem formy akcie ostatniej woli. Należy mieć na uwadze, iż zapis ten nie wywołuje skutków rzeczowych, a zapisobiercy mają roszczenie o wykonanie zapisu albo do spadkobierców albo do innych zapisobierców. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 12 kwietnia 2014 r. (sygn. VI ACa 1479/15) wskazuje na istotę zapisu zwykłego:
„Nie jest jednak możliwe w drodze wykładni testamentu uznanie, że przedmiotem zapisu są inne prawa majątkowe niż wprost w treści testamentu ujęte. Istotą zapisu zwykłego jest bowiem określenie roszczenia, jakie z chwilą śmierci spadkodawcy powstaje na rzecz zapisobiorcy i którego realizacji może on domagać się od spadkobierców, zaś niewątpliwie obowiązki obciążające spadkobierców na skutek zapisu powinny być w treści testamentu określone ściśle i nie może w drodze wykładni testamentu dojść do zwiększenia zakresu tego obowiązku ponad to, co w treści testamentu zostało wyrażone.”
Zapis zwykły może zostać ustanowiony tylko i wyłącznie w testamencie, a zatem tylko przez spadkodawcę. Nie jest dopuszczalne ustanowienie zapisu zwykłego przez pełnomocnika. Zapis zwykły staje się skuteczny w momencie otwarcia spadku i kreuje zobowiązanie między zapisobiercą, czyli osobą, na której rzecz ustanowiono zapis a spadkobiercą albo dalszym zapisobiercą a zapisobiercą.
Zapisobiercą zwykłym może być zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna, a także tzw. niepełna (ułomna) osoba prawna. Wykonanie zapisów jest jednym z podstawowych obowiązków wykonawcy testamentu. Warto mieć na uwadze, że możliwe są również zapisy zwykłe dalszych stopni, jeżeli obowiązek wykonania zapisu ciąży na zapisobiercy.
Obowiązek wykonania zapisu zwykłego to dług spadkowy. W sytuacji, gdy jeden zapis zwykły został ustanowiony na rzecz kilku osób, to sytuacja prawna tych osób jest zależna od tego, czy zobowiązanie jest podzielne, czy też niepodzielne. Należy pamiętać, iż zapis zwykły może zostać ustanowiony niezależnie od tego, czy do dziedziczenia dochodzi w porządku testamentowym, czy też ustawowym, bowiem obowiązek wykonania zapisu zwykłego spadkodawca może ustanowić na spadkobiercę testamentowego, ale także na spadkobiercę ustawowego.
Dla ważności zapisu konieczne jest określenie osoby zapisobiercy oraz przedmiotu zapisu. Zapisobierca nie staje się spadkobiercą, a jedynie uzyskuje pewną korzyść, z reguły kosztem majątku spadkowego. Zgodnie z art. 981 KC roszczenia z tytułu zapisu przedawniają się z upływem lat pięciu od dnia jego wymagalności. Data ogłoszenia testamentu jest najwcześniejszą, w jakiej zapisobierca może żądać od obciążonego zapisem jego wykonania.
Wierzytelność wynikająca z zapisu zwykłego, co od zasady, jest zbywalna i dziedziczna. Co do kwestii terminu wymagalności roszczenia z tytułu zapisu, to trafnie przedstawił stanowisko Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z z dnia 15 października 2018 r. o sygn. VI ACa 942/17, wskazując:
„Roszczenie z tytułu zapisu w razie nieokreślenia przez spadkodawcę terminu jego wykonania – staje się wymagalne niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu.
Oczywiście nałożenie przez spadkodawcę na jego spadkobiercę bądź spadkobierców obowiązku spełnienia na rzecz innej osoby świadczenia majątkowego w postaci zapisu może pozostawać w sprzeczności z subiektywnym poczuciem sprawiedliwości spadkobiercy, niemniej jeżeli nie zachodzą okoliczności powodujące nieważność lub nieskuteczność takiego rozrządzenia spadkodawcy, spadkobierca ma obowiązek jego wykonania.”
Jak wynika z podanego wyżej przepisu, przedmiotem zapisu zwykłego jest określone świadczenie majątkowe. A co za tym idzie, zapis zwykły musi być konkretnie wskazany w akcie ostatniej woli. Co więcej, zapis ten, nie może być niemajątkowy.
Jeżeli przedmiotem zapisu zwykłego jest przeniesienie własności rzeczy oznaczonej co do tożsamości, to rzecz ta powinna należeć do spadku w chwili jego otwarcia. Natomiast jeżeli przedmiotem zapisu zwykłego jest przeniesienie własności rzeczy oznaczonych co do gatunku, to rzeczy nie muszą należeć do spadku. Istotnym jest fakt, jeżeli w sytuacji, gdy przedmiot zapisu nie należy do spadku w chwili jego otwarcia, to wówczas zobowiązani do wykonania zapisu zwykłego powinni podjąć próbę jego nabycia za środki pochodzące z majątku spadkowego, aby zapis wykonać, a jeżeli byłoby to niemożliwe, to powinni zapłacić zapisobiercy sumę pieniężną będącą odpowiednikiem wartości tych rzeczy.
W związku z powyższym, dla przykładu zapisem zwykłym może być:
- zapłata oznaczonej sumy pieniężnej,
- ułamek udziału spadkowego,
- umorzenie długu,
- zobowiązanie do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego,
- przelew wierzytelności,
- przyszłe i powtarzające się świadczenie pieniężne.
Jak widać, Kodeks cywilny nie wprowadza szczególnych ograniczeń w zakresie przedmiotu zapisu testamentowego. Istnieje bowiem duża swoboda spadkodawcy. Warto pamiętać, że jeżeli zobowiązany do wykonania zapisu zwykłego nie wywiązuje się z tego obowiązku, zapisobierca może dochodzić na drodze sądowej wykonania zapisu zwykłego.
Trzeba mieć na uwadze, iż możliwe jest odwołanie wyłącznie zapisu zwykłego jako części czynności prawnej. Natomiast, jeśli oprócz ustanowienia zapisu spadkodawca zdecydował się na powołanie wykonawcy testamentu, to, w braku odmiennej woli testatora, wykonanie zapisów jest jednym z podstawowych obowiązków wykonawcy testamentu.
Zapis zwykły może być poczyniony również pod warunkiem albo z zastrzeżeniem terminu. A zatem, spadkodawca może zasugerować spadkobiercy, aby ten przekazał daną rzecz zapisobiorcy w chwili osiągnięcia przez niego pełnoletności. Ważny jest zapis zwykły, w którym przedmiot świadczenia został określony alternatywnie.
Konsekwencją uznania zapisu zwykłego za źródło zobowiązania jest przyjęcie, że za niewykonanie, bądź też nienależyte wykonanie zapisu zwykłego ponoszona jest odpowiedzialność taka sama jak w odpowiedzialności kontraktowej. Odpowiedzialność spadkobiercy z tytułu zapisu zwykłego jest ex lege ograniczona do wartości czynnej spadku – oznacza to, iż nie ponosi on odpowiedzialności z majątku osobistego.
Jeżeli zapisobierca przyjmie zapis zwykły, to w zakresie uzyskanego przysporzenia odpowiada za zobowiązania publicznoprawne (również podatkowe) spadkobiercy. Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego (III CZP 50/00), jeżeli wykonanie zapisu zwykłego, którego przedmiotu nie da się podzielić, przekracza granice odpowiedzialności obciążonego zapisem, to zapisobierca może żądać wykonania zapisu zwykłego, uiszczając odpowiednią sumę pieniężną.