Prawo do wizerunku
Wraz z postępem technicznym i rozwojem środków masowego przekazu, wizerunek i jego ochrona stały się bardzo istotnym zagadnieniem. Niestety, w dobie internetu coraz częściej dochodzi do łamania przepisów prawnych związanych z rozpowszechnianiem wizerunku. Ochrona prawa do wizerunku jest zagadnieniem o dużej doniosłości społecznej. Wizerunek jest prawem osobistym, niezbywalnym, niedziedzicznym. Co istotne, wizerunek w sensie prawnym nie jest tożsamy z wyglądem fizycznym człowieka, bowiem stanowi przedstawienie i konkretyzację tego wyglądu.
Nie ma legalnej, ogólnodostępnej definicji słowa „wizerunek”. Jednakże, w literaturze oraz linii orzeczniczej często poruszana jest ta tematyka, wskazując iż wizerunek to każda podobizna bez względu na technikę wykonania, a więc fotografia, rysunek, wycinanka sylwetki, film, przekaz telewizyjny bądź przekaz wideo, a zatem jest nim również zdjęcie.
Trybunał Europejski podkreśla, że wizerunek stanowi jeden z kluczowych atrybutów osobowości, ponieważ ujawnia jej cechy swoiste i wyróżnia jednostkę spośród innych członków społeczeństwa. Z tego względu prawo do ochrony wizerunku jest jednym z kluczowych komponentów rozwoju duchowego i daje prawo do kontroli w kwestii wykorzystania wizerunku, w tym prawo wyrażania zgody na jego rozpowszechnienie, jak i prawo sprzeciwiania się jego rejestrowaniu, przechowywaniu i reprodukcji przez inne osoby.
Wizerunek chroniony jest zarówno przez przepisy kodeksu cywilnego, jak i przez ustawę o prawie autorskim i prawach pokrewnych. W myśl prawa cywilnego, wizerunek zaliczany jest do dóbr osobistych człowieka i – zgodnie z art. 23 kodeksu cywilnego – podlega ochronie niezależnie od tego, czy wskutek bezprawnego posłużenia się nim doszło do naruszenia innych dóbr osobistych człowieka, takich jak dobre imię czy godność.
Art. 23 Kodeksu cywilnego
Dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach.
Kwestie dotyczące ochrony wizerunku znajdziemy w art. 81 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, który informuje o tym, że:
Art. 81 [Wizerunek]
1. Rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej. W braku wyraźnego zastrzeżenia zezwolenie nie jest wymagane, jeżeli osoba ta otrzymała umówioną zapłatę za pozowanie.
2. Zezwolenia nie wymaga rozpowszechnianie wizerunku:
1) osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych;
2) osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.
W związku z powyższym, w pozostałych przypadkach rozpowszechnianie wizerunku bez wymaganego prawem zezwolenia jest bezprawne. Pod pojęciem „rozpowszechniania” wizerunku, zgodnie z art. 6 wspomnianej ustawy, należy rozumieć udostępnienie go publicznie w jakikolwiek sposób. Pamiętajmy również, że rozpowszechnianie wizerunku stanowi bez wątpienia przetwarzanie danych osobowych, o którym mowa w art. 4 ust. 2 rozporządzenia o ochronie danych osobowych. W tym przypadku ustawa umożliwia ochronę przed utrwalaniem wizerunku oraz jego zmienianiem i udostępnianiem.
Każda osoba fizyczna i prawna ma wyłączne prawo decydowania o rozpowszechnianiu jej wizerunku. Rozpowszechnienie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej. Przepisy prawa autorskiego nie wskazują dokładnie, jakie warunki musi spełniać zgoda na rozpowszechnianie wizerunku. Jednakże, należy przyjąć, iż zgoda musi być wyrażona wprost i to w sposób niebudzący wątpliwości. W żaden sposób nie można jej domniemywać – podobnie jak w przypadku zgody na przetwarzanie danych osobowych.
A zatem, sam brak sprzeciwu wobec fotografowania, czy też pozowanie do zdjęć, może oznaczać wyłącznie zgodę na utrwalenie wizerunku, ale na jego rozpowszechnianie już nie. Zezwolenie na rozpowszechnienie wizerunku musi być wyrażone zatem tak, aby nie było żadnych wątpliwości co do zakresu i treści zgody konkretnej osoby.
Zgoda może mieć formę jednostronną (oświadczenie woli) bądź też być częścią dwustronnej umowy. Zezwolenie na rozpowszechnianie wizerunku jest formą oświadczenia woli człowieka mającego pełną zdolność do czynności prawnych, tzn. człowieka pełnoletniego i nie ubezwłasnowolnionego. Osoba udzielająca zgody na rozpowszechnianie wizerunku musi mieć pełną świadomość postaci przedstawiania tego wizerunku, a w szczególności miejsca i czasu publikacji, nakładu publikacji i jej zasięgu, czy komentarzy.
Pamiętajmy również, że zgoda udzielona jednemu podmiotowi, co do zasady, nie oznacza prawa do udzielania przez ten podmiot prawa do rozpowszechniania wizerunku innym podmiotom, chyba że zawarta umowa stanowi inaczej. Zgoda nie powinna być zbyt ogólna, ponieważ może doprowadzić do szeregu nieporozumień.
Warto mieć na uwadze, iż ochrona wizerunku jaką przyznaje ustawa o prawie autorskim jest węższa niż ta przyznana przez Kodeks cywilny. Natomiast, jeśli chodzi o osoby powszechnie znane, to korzystają one z ograniczonej ochrony. Wizerunek tych osób może być rozpowszechniony w momencie, gdy publikacja ma związek z wykonywaną działalnością przez znaną osobę. Robienie chociażby zdjęć osobom powszechnie znanym w sytuacjach prywatnych jest naruszeniem ich prawa do prywatności. A zatem, osoby publiczne, tacy jak aktorzy, bezapelacyjnie mają prawo do prywatności, a robienie im zdjęć w sytuacjach prywatnych, a następnie ich rozpowszechnianie, jest naruszeniem tej prywatności.
Rozpoznawalność osoby stanowi podstawowy warunek przyznania ochrony, jak i elementarną przesłankę ustalenia, czy doszło do naruszenia prawa do wizerunku. Przyjrzyjmy się bliżej definicji osoby powszechnie znanej, jakim bez wątpienia jest aktor. Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 6 lutego 2018 roku o sygn. V ACa 1040/17 wskazał jak należy rozumieć pojęcie osoby powszechnie znanej:
„Ustawodawca nie definiuje pojęcia osoby powszechnie znanej. Dla wskazania zakresu tego pojęcia nieprzydatne są jednak kryteria liczbowe, statystyczne – nie da się bowiem sensownie wskazać, jaki procent publiczności ma rozpoznawać konkretną osobę. Zatem ustalanie czy daną osobę można uznać za osobę powszechnie znaną nie wymaga wiadomości specjalnych i posiłkowania się opinią biegłego, nie jest bowiem ustaleniem okoliczności faktycznej, ale kwalifikacją prawną. Kwalifikacji tej powinien dokonać sąd orzekający merytorycznie w sprawie w oparciu o własną ocenę ustalonych w sprawie okoliczności faktycznych. Przy dokonywaniu oceny powszechnej znajomości sportretowanego w odniesieniu do prasy drukowanej przydatnym kryterium jest uznanie konkretnej osoby za znaną poprzez wskazanie kręgu adresatów, do których kierowany jest wizerunek.”
Ciekawym wyrokiem w kwestii publikacji informacji odnoszących się do prywatnej sfery życia osoby publicznej jest wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 19 kwietnia 2018 roku o sygn. V ACa 1089/17:
„Realizacja prawa społeczeństwa do pełnej informacji o wszystkich przejawach życia publicznego nie może prowadzić do usuwania wszelkich barier (niedostępność, a tym samym do naruszenia samej istoty prawa do ochrony życia prywatnego). Sama przynależność danej osoby do kategorii osób publicznych bez wykazania bezpośredniego związku publikowanych informacji z działalnością publiczną nie zwalnia na podstawie art 14 ust. 6 Prawa prasowego z obowiązku użyczenia zgody na publikację dotyczącą prywatnej sfery życia tej osoby.”
Brak zgody
Wykorzystanie wizerunku bez zgody osoby, która została na nim umieszczona wiąże się z wieloma negatywnymi konsekwencjami. Osoby, których prawo do wizerunku zostało naruszone mają do dyspozycji katalog środków ochrony prawa do wizerunku.
Przede wszystkim można żądać zaniechania tego działania, a także podjęcia różnych czynności, które mają na celu usunięcie skutków zaistniałej sytuacji, jak chociażby: złożenie publicznego oświadczenia w odpowiedniej treści i formie, np. przeproszenie, sprostowanie nieprawdziwych informacji czy wyjaśnienie zaistniałej sytuacji.
Co więcej, jeśli naruszenie było zawinione sąd może przyznać tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę odpowiednią sumę pieniężną bądź na żądanie pokrzywdzonego zobowiązać sprawcę do zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel o charakterze społecznym. Należy pamiętać, że nie można tych roszczeń dochodzić później niż po upływie 20 lat od śmierci osoby, której wizerunek został rozpowszechniony bez jej zgody.
Ponadto, również na gruncie kodeksu cywilnego możemy domagać się rekompensaty, gdyż naruszenie prawa do wizerunku jest naruszeniem dóbr osobistych, a zatem sprawca może zostać pociągnięty do odpowiedzialności.
Potwierdzenie powyższych kwestii znajdziemy w ustawie o prawach autorskich i prawach pokrewnych w art. 78 ust. 1, zgodnie z którym:
„twórca, którego autorskie prawa osobiste zostały zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania. W razie dokonanego naruszenia może także żądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności, aby złożyła publiczne oświadczenie o odpowiedniej treści i formie.”
Pamiętajmy również o ograniczeniach zawartych w analizowanej ustawie, która wskazuje sytuacje, w jakich nie będzie wymagana zgoda osoby przedstawionej na zdjęciu. Jest to sytuacja, w której osoba, której wizerunek chcemy rozpowszechnić otrzymała za pozowanie umówioną zapłatę, a nie zastrzegła wyraźnie innych warunków rozpowszechniania, jeżeli fotografowana jest osobą powszechnie znaną, w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych lub na zdjęciu utrwalony został wizerunek osoby, który stanowi jedynie szczegół całości takiej jak impreza publiczna, krajobraz.
Zgoda na utrwalanie i rozpowszechnianie wizerunku ma charakter odwoływalny, szczególnie w takich warunkach, kiedy sposób wykorzystywania wizerunku narusza dobra osobiste osoby, której wizerunek utrwalono. Jeżeli rozpowszechniono wizerunek aktora, a on nie przewidywał, udzielając zgody, konsekwencji, wówczas ma prawo odwołać taką zgodę. Ważne jest również to, że nie mają znaczenia przyczyny odmowy udzielenia zgody na rozpowszechnienie wizerunku.
Umowa z aktorem
Jeśli chodzi o umowy zawierane przez aktora z producentami filmów czy reklam, to mogą to być zarówno umowy o dzieło bądź umowy o pracę. Oczywiście istotne jest odpowiednie skonstruowanie umowy z aktorem. Trzeba przyznać, że aktualne stanowisko sądów wyraźnie ogranicza zawieranie umów o dzieło z artystami. Należy pamiętać o ważnym aspekcie, jakim jest obowiązek aktorów do opłacania składek na ZUS.
Przedmiotem umowy o dzieło jest po prostu dzieło, czyli coś, co jest indywidualne i wyjątkowe, coś co jest przyszłe i pewne, nadto posiada cechy ustalone na etapie zawierania umowy. W naszym artykule mowa jest o aktorach, a zatem dzieło może być utworem w rozumieniu prawa autorskiego. W związku z tym mamy do czynienia z dziełem autorskim, tj. rezultatem działalności twórczej, o indywidualnym charakterze, które możemy dostrzec. Artystycznymi wykonaniami, w rozumieniu ust. 1 wspomnianej ustawy, są w szczególności: działania aktorów, recytatorów, dyrygentów, instrumentalistów, wokalistów, tancerzy i mimów oraz innych osób w sposób twórczy przyczyniający się do powstania wykonania.
Umowa o dzieło powinna przede wszystkim uwzględniać opis zadania aktora, zapis dotyczący praw autorskich, klauzulę poufności, a także ustalenie honorarium. Jednakże bardzo często w świecie show biznesu podpisuje się umowę o pracę. Tak jest zwłaszcza w przypadku projektów długotrwałych lub cyklicznych.
Wówczas w umowie trzeba na pewno określić obowiązki aktora, a także obszar pracy za który bierze on pełną odpowiedzialność. Jeżeli aktorzy są zatrudnieni na podstawie umowy o pracę i w zakresie ich obowiązków leży wykonywanie zadań aktorskich, zastosowanie ma art. 12 prawa autorskiego dotyczący utworów pracowniczych. Nie jest zatem konieczne zawieranie osobnej umowy przenoszącej na producenta, reżysera prawa do artystycznego wykonania utworu.
Ciekawym wyrokiem Sądu Najwyższego jest uznanie przez niego, że jeśli muzyk czy aktor podporządkowuje się dyrygentowi czy reżyserowi, nie tworzy dzieła, lecz jedynie świadczy usługę gry aktorskiej lub na instrumencie. Dzieło jest wytworem, który w chwili zawierania umowy nie istnieje, jednak jest w niej z góry przewidziany i określony w sposób, który wskazuje na jego indywidualne cechy. Dlatego też jednym z kluczowych kryteriów, które pozwalają na odróżnienie umowy o dzieło od umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług jest możliwość poddania dzieła sprawdzianowi na istnienie wad fizycznych.
Umowa zawierana z aktorem powinna również dotyczyć kwestii porządkowych, to jest obecności na próbach i przedstawieniach z odpowiednim wyprzedzeniem, w ustalonym czasie i miejscu, poddanie się charakteryzacji, wskazówkom reżyserskim i oczywiście wykonanie utworu. Zatem w ramach takiej umowy między innymi teatr zapewnia sobie w ten sposób fizyczną obecność aktora i jego pracę, a z drugiej strony kupują jego artystyczne wykonanie.