Żyjemy w czasach kultury audiowizualnej, gdyż wszędzie otaczają nas zarówno obrazy, jak i dźwięki. Dzieła filmowe i audiowizualne są bez wątpienia bardzo istotnymi elementami tożsamości kulturowej. Rola, jaką dziedzictwo audiowizualne pełni w społeczeństwie, jest niezwykle cenny. Jako nośnik treści kultury stanowi szczególne dobro wspólne, którego zachowanie leży w interesie całego społeczeństwa. Polski system ochrony praw autorskich jest bardzo złożony.
Własność intelektualna na gruncie polskiego prawa chroniona jest w sposób wielopłaszczyznowy. Poszczególne kategorie utworów, w tym dzieła audiowizualne, posiadają własne i zaawansowane unormowania, które respektują ich specyfikę. Istotna jest przy tym także natura naruszeń, jeżeli do nich doszło, a także to, kto się nich dopuścił. Każde artystyczne wykonanie utworu pozostaje pod ochroną niezależnie od jego wartości, przeznaczenia, czy też sposobu wyrażenia.
Ochronę tę zapewniają autorskie prawa pokrewne, czyli prawa do twórczości oparte twórczości (utworu) twórcy pierwotnego. Prawa te mają za zadanie chronić formę przekazu konkretnego utworu pierwotnego, dzięki któremu jest on rozpowszechniany. Co więcej, prawa pokrewne to przede wszystkim prawa aktorów, producentów czy też reżyserów. Należy mieć na uwadze, iż wykonywanie praw pokrewnych w odniesieniu do utworów, które są chronione na gruncie prawa autorskiego może wiązać się z koniecznością uzyskania zgody od podmiotu uprawnionego.
Ponadto, art. 1 ust. 2 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych wskazuje, że w szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory:
- wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe);
- plastyczne;
- fotograficzne;
- lutnicze;
- wzornictwa przemysłowego;
- architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne;
- muzyczne i słowno-muzyczne;
- sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne;
- audiowizualne (w tym filmowe).
Utwór audiowizualny
Przede wszystkim pojęcie utworu audiowizualnego nie zostało zdefiniowane w ustawie. Jednakże przyjmuje się, iż jest to dzieło, które stanowi przejaw działalności twórczej o charakterze indywidualnym. Natomiast w doktrynie uznaje się, że za definicję utworu audiowizualnego można przyjąć postanowienia art. 4 ustawy o kinematografii, który mówi o tym, że filmem jest:
„utwór o dowolnej długości złożony z serii następujących po sobie obrazów z dźwiękiem lub bez dźwięku, utrwalonych na jakimkolwiek nośniku umożliwiającym wielokrotne odtwarzanie, wywołujących wrażenie ruchu i składających się na oryginalną całość, wyrażającą akcję (treść) w indywidualnej formie, a ponadto, z wyjątkiem utworów dokumentalnych i animowanych, przeznaczony do wyświetlania w kinie jako pierwszym polu eksploatacji w rozumieniu przepisów o prawie autorskim i prawach pokrewnych”.
Z powyższego przepisu jasno wynika, iż koniecznym warunkiem, aby uznać film za utwór audiowizualny wcale nie jest dźwięk. Utwór audiowizualny powstaje w rozłożonym na wiele etapów wielofazowym procesie twórczym. Poza tym twórców utworu filmowego i audiowizualnego zazwyczaj w praktyce jest o wiele więcej aniżeli jego autorów.
Uznaje się, iż utwór audiowizualny to udźwiękowione lub nie, sekwencje obrazów, które muszą spełniać określone warunki kwalifikujące je jako utwór w rozumieniu prawa autorskiego. Przykładem dzieła audiowizualnego jest film fabularny czy widowisko telewizyjne. Najtrudniejszą kwestią jest to, że nie ma legalnego pojęcia utworu audiowizualnego, a literatura oraz linia orzecznicza bardzo różnie interpretują ten termin. W związku z tym, często sprawia wiele trudności ustalenie czy dana forma jest czy też nie jest utworem audiowizualnym. Prawnikom również sprawiają wiele kłopotów, przede wszystkim przez niedoskonałość przepisów prawa autorskiego.
Pojęcie utworu audiowizualnego obejmuje nie tylko „klasyczne” dzieła kinematograficzne, ale także filmy rysunkowe, filmy wykorzystujące technikę komputerową, jak również drobniejsze formy audiowizualne, w tym filmy reklamowe. Z wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie sygn. I ACa 757/16 wskazuje, co obejmuje dzieło audiowizualne: „obejmuje wiele rodzajów utworów złożonych z dwóch warstw: dźwiękowej oraz wizualnej. Są to filmy kinematograficzne, ale też dokumentalne, reportaże filmowe, spoty reklamowe, teledyski, impresje filmowe i inne. (…) Nie każda rejestracja zdarzenia kamerą stanowi utwór audiowizualny i może być traktowana jako przedmiot ochrony prawa autorskiego, a tylko wtedy, gdy wypełnia znamiona utworu. Nie wystarczy zatem, że umieszczone zostanie na kasecie zastrzeżenie prawa autorskiego”.
Termin twórcy związany jest ściśle z utworem audiowizualnym. Ogólnie rzecz biorąc, jest to osoba, której praca doprowadziła do powstania utworu i której osobowość znalazła wyraz w twórczym oraz indywidualnym charakterze konkretnego dzieła. Co więcej, prawo dopuszcza instytucję współtwórstwa oraz domniemanie, w myśl którego udziały współtwórców są równe. Ponadto, dla ochrony praw autorskich bardzo ważne jest to, że w momencie ich naruszenia, wówczas każdy ze współautorów w stosunku do całości może dochodzić swoich roszczeń. Wtedy, otrzymane świadczenie dzielone jest pomiędzy wszystkich w stosunku adekwatnym do udziału w utworze. Ta kwestia jest szczególnie istotna dla dzieł audiowizualnych, z uwagi na ochronę utworów należących do wielu twórców. Twórca, który zbył autorskie prawa majątkowe, traci je bezpowrotnie na rzecz nabywcy, który może je swobodnie wykonywać.
Na gruncie prawa współtwórcami utworu audiowizualnego są osoby, które wniosły wkład twórczy w jego powstanie, a w szczególności: reżyser, operator obrazu, twórca adaptacji utworu literackiego, twórca stworzonych dla utworu audiowizualnego utworów muzycznych lub słowno-muzycznych oraz twórca scenariusza (art. 69 p.a.). W sytuacji, gdy w terminie pięciu lat od przyjęcia zamówionego utworu składowego do utworu audiowizualnego nie dojdzie do rozpowszechnienia utworu zamówionego z utworem audiowizualnym, twórca jest uprawniony, po upływie powyższego terminu, do udzielenia zezwolenia na rozpowszechnianie tego utworu składowego w innym utworze audiowizualnym. Jednakże, strony umowy, której przedmiotem jest powołany utwór składowy mogą skrócić powyższy termin.
Prawa producenta i reżysera
W ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych występuje rozdział 6, który zawiera przepisy szczególne dla utworów audiowizualnych, ale takie unormowania można również odnaleźć w innych fragmentach ustawy. Art. 70 wskazuje na to, jakie prawa posiada producent.
Art. 70
1. Domniemywa się, że producent utworu audiowizualnego nabywa na mocy umowy o stworzenie utworu albo umowy o wykorzystanie już istniejącego utworu wyłączne prawa majątkowe do eksploatacji tych utworów w ramach utworu audiowizualnego jako całości.
2. (utracił moc)
21. Współtwórcy utworu audiowizualnego oraz artyści wykonawcy są uprawnieni do:
1) wynagrodzenia proporcjonalnego do wpływów z tytułu wyświetlania utworu audiowizualnego w kinach;
2) stosownego wynagrodzenia z tytułu najmu egzemplarzy utworów audiowizualnych i ich publicznego odtwarzania;
3) stosownego wynagrodzenia z tytułu nadawania utworu w telewizji lub poprzez inne środki publicznego udostępniania utworów;
4)stosownego wynagrodzenia z tytułu reprodukowania utworu audiowizualnego na egzemplarzu przeznaczonym do własnego użytku osobistego.
3. Korzystający z utworu audiowizualnego wypłaca wynagrodzenie, o którym mowa w ust. 21, za pośrednictwem właściwej organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi.
4. Stosowne wynagrodzenie za korzystanie z polskiego utworu audiowizualnego za granicą lub zagranicznego utworu audiowizualnego w Rzeczypospolitej Polskiej może być ustalone ryczałtowo.
Wynagrodzenie, o którym mowa powyżej, wypłaca korzystający z utworu za pośrednictwem właściwej organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi. Wynagrodzenie, o którym mowa w art. 70 ust. 21 p.a. jest innym wynagrodzeniem niż należne z tytułu samego udziału w tworzeniu dzieła audiowizualnego albo z tytułu udzielenia zezwolenia na wykorzystanie dzieła powstałego uprzednio. Ma ono dla współtwórców utworu audiowizualnego charakter dodatkowy i dotyczy określonych sposobów wykorzystywania utworu na pewnych polach eksploatacji.
Co więcej, producent utworu audiowizualnego jest uprawniony do dokonywania tłumaczeń tego utworu na różne wersje językowe bez zgody jego twórców. Ponadto, wysokobudżetowe przedsięwzięcia produkcji dzieła audiowizualnego kształtują się na podstawie wielu umów cywilnoprawnych, które są zawierane z tzw. producentem wykonawczym.Zazwyczaj strony umowy są albo inwestorami tzn. przekazują one określone środki na przedsięwzięcie produkcji danego utworu audiowizualnego, nie podejmując faktycznych czynności produkcyjnych albo producentami tego utworu, czyli podejmują czynności produkcyjne wprowadzając własne środki finansowe.
Producent filmu najczęściej na podstawie umowy nabywa z autorem całość autorskich praw majątkowych do jego dzieła, traktując je jako odrębny utwór. Przykładem może być prawo do scenariusza jako odrębnego utworu, który zostanie później wykorzystany w filmie. Producent utworu audiowizualnego odpowiada za ogólne finalne powodzenie projektu poprzez przygotowanie (pomysł), powstanie, rozpowszechnienie i odpowiednie skomercjalizowanie dzieła. Art. 11 omawianej ustawy wskazuje, iż autorskie prawa majątkowe do utworu zbiorowego, w szczególności do encyklopedii lub publikacji periodycznej, przysługują producentowi lub wydawcy, a do poszczególnych części mających samodzielne znaczenie – ich twórcom.
Poza tym, domniemywa się, że producentowi lub wydawcy przysługuje prawo do tytułu. Pomimo dość szerokiego zakresu uprawnień i przyznaniu producentowi prawa do całości utworu zbiorowego lub audiowizualnego – producent nie ma prawa dowolnie dysponować jego pojedynczymi elementami w kontekście całości, jak muzyka czy zdjęcia. Producentowi nie przysługuje bowiem status twórcy dzieła.
Warto zwrócić uwagę na to, że ustawodawcapomijając producenta wśród współtwórców utworu audiowizualnego ignoruje praktyczną i kreatywną rolę wielu producentów w procesie powstawania filmów. Często jest bowiem tak, że producenci sami reżyserują wiele scen w filmie. Zatem są jednocześnie reżyserami, pracując bezpośrednio na planie, wspierając kreatywnie reżysera i pozostałą część ekipy. Problem tkwi w tym, że ustawa o prawie autorskim, w przeciwieństwie do praktyki stosowanej w przemyśle filmowym, nie uwzględnia różnych ról producenta. Reżyser przygotowuje sztukę, nadzoruje wszystkich autorów zdjęć i operatorów kamer. Reżyser nie zajmuje się wyłącznie reżyserowaniem – dba jeszcze o scenariusz, do którego dołącza swoje uwagi i wskazówki. Poza tym bierze też udział w castingach, ponieważ to on ocenia, czy dany aktor ma wystarczająco dobry warsztat, czy pasuje do tej roli i na ile pomoże w realizacji jego wizji artystycznej. Tak jak wyżej zostało wspomniane współtwórcami utworu audiowizualnego są osoby, które wniosły wkład twórczy w jego powstanie i jest nim również reżyser.