Prawo autorskie definiuje ogół praw przysługujących autorowi dzieła, utworu. Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór).
Ponadto, art. 1 ust. 2 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych wskazuje, iż w szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory:
- wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe);
- muzyczne i słowno-muzyczne;
- wzornictwa przemysłowego;
- plastyczne;
- fotograficzne;
- architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne;
- lutnicze;
- sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne;
- audiowizualne (w tym filmowe).
Warto mieć na uwadze, że w przypadku projektów realizowanych w oparciu o programy Unii Europejskiej może powstać problem oceny wyników ich wdrożenia pod kątem przepisów prawa autorskiego. Zatem, aby dany utwór mógł być chroniony prawami autorskimi, musi spełniać trzy konieczne warunki:
- musi powstać w wyniku pracy człowieka (twórcy),
- musi posiadać indywidualne cechy (czyli być stworzony tylko przez jedną osobę),
- efektem tej pracy musi być coś nowego (utwór powinien być niepowtarzalny).
Przede wszystkim należy wskazać, iż prawa autorskie do projektu mogą przysługiwać:
- Twórcy,
- Współtwórcom,
- Pracodawcy,
- Producentowi lub Wydawcy.
Generalną zasadą jest, że prawo autorskie przysługuje twórcy, chyba że ustawa przewiduje inaczej. W doktrynie wskazuje się, iż twórcą jest osoba, której nazwisko w tym charakterze uwidoczniono na egzemplarzach utworu lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek inny sposób w związku z rozpowszechnianiem utworu.
Twórcą, czyli autorem może być jedynie osoba fizyczna, która w sposób twórczy doprowadziła do powstania utworu. Istotnym jest fakt, iż twórca nie musi być ani pełnoletni, ani poczytalny, czy też nie musi posiadać zdolności do czynności prawnych. Nie ma też znaczenia stan psychiczny, czy nawet świadomość stworzenia utworu, ponieważ dla powstania ochrony prawno autorskiej ważne jest tylko to, czy doszło do ustalenia dzieła o twórczym i indywidualnym charakterze.
W związku z powyższym, o przymiocie twórcy przesądza sam fakt autorstwa danego dzieła. Prace dzieci podlegają zatem ochronie prawno-autorskiej na takich samych zasadach, jak inne dzieła. Jednakże trzeba mieć na uwadze, że osoby niepełnoletnie nie posiadają pełnej zdolności do czynności prawnych, a co za tym idzie nie mogą samodzielnie dysponować swoimi prawami i wyrażać samodzielnie zgody na wykorzystywanie swoich utworów. Dlatego też w takich sprawach dziecko reprezentuje ich przedstawiciel ustawowy, czyli rodzic.
W pracy projektowej niejednokrotnie ostateczny rezultat jest efektem działania i współpracy wielu osób, która może się opierać na różnych zasadach. Zatem czym jest współautorstwo, zwane inaczej współtwórczością? Z tym pojęciem mamy do czynienia, wówczas gdy autorzy współpracowali ze sobą, a ich porozumienie i aktywność nastawiona była na powstanie wspólnego dzieła. Konieczne jest, aby każdy z wniesionych wkładów do wspólnego dzieła miał twórczy i indywidualny charakter.
W przypadku współtwórczości współautorom przysługuje wspólne autorskie prawo majątkowe, natomiast autorskie prawa osobiste przysługują oddzielnie każdemu ze współautorów. Co więcej, domniemywa się, iż udziały współtwórców są równe. W związku z tym, jeżeli wkład twórczy konkretnych autorów był zróżnicowany, wówczas należy uregulować to w umowie. Jednakże, jeśli dojdzie pomiędzy nimi do sporu na tle wielkości udziałów, każdy ze współtwórców będzie mógł wnieść sprawę do sądu.
Niezwykle istotne jest to, aby wkłady współtwórców tworzyły jedno, wspólne dzieło. Dlatego też, współtwórczość nie będzie miała miejsca, jeśli między projektantami nie było współpracy skierowanej na stworzenie wspólnego projektu. Poza tym, jeżeli nie dojdzie do połączenia oddzielnie powstałych projektów w celu ich wspólnego rozpowszechniania i wykorzystywania, to również nie można nazwać tego współtwórczością.
Objęcie ochroną prawno-autorską projektu jest możliwe, jeżeli dany projekt nie zawiera tylko rozwiązań szablonowych, które bazują na powszechnie stosowanej technice, a sama koncepcja ustalona jest w oparciu o schematy i zastosowaniu rozwiązań wyłącznie natury funkcjonalnej. Przez definicję słowa „projekt” należy uznać utwory powstałe na różnych etapach realizowanych w ramach prac architektonicznych m.in. projekt koncepcyjny, projekt wykonawczy, projekty branżowe, czy też projekt budowlany.
W związku z tym uznanie projektu jako utworu, który podlega ochronie na gruncie omawianej ustawy, jest związane z uzyskaniem wielu uprawnień przysługujących jego twórcy, składających się na autorskie prawa majątkowe oraz autorskie prawa osobiste. Charakterystyczna cecha tych praw to więź twórcy z danym utworem, która jest nieograniczona w czasie i niepodlegająca zrzeczeniu się lub zbyciu. A więc, autorskie prawa osobiste mają charakter bezterminowy, czyli nie ma określonego limitu czasu, w jakim obowiązują. Są one związane z twórcą i nie można ich przenieść na inne osoby.
W szczególności autorskie prawa osobiste chronią prawo do:
- autorstwa utworu
- nadzoru nad sposobem korzystania z utworu
- oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo
- decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności
- nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania\
Natomiast autorskie prawa majątkowe mają charakter bezwzględny, co oznacza, że tylko twórca może z nich korzystać i nimi rozporządzać, a jeżeli zechce, może je też przenieść na inną osobę. Autorskie prawa majątkowe wiążą się z materialną eksploatacją utworu. Prawa te mogą być przedmiotem obrotu.
Nabywca autorskich praw majątkowych może również swobodnie korzystać z autorskich praw osobistych twórcy, jak na przykład: naruszać treść i formę utworu, dostosowując konkretny projekt do potrzeb nowego postępowania. Co więcej, autorskie prawa majątkowe zazwyczaj przenoszone są na rzecz inwestora i musi nastąpić to w umowie w formie pisemnej ze wskazaniem, na jakich polach eksploatacji nabywca będzie korzystać z utworu oraz w jakim zakresie terytorialnym i czasowym.
Przedmiotowy zakres ochrony praw autorskich wynikający z norm prawnych zawartych w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych, obejmuje bezpośrednio prawa twórców – projektantów do utworów. A zatem w kwestii praw autorskich w odniesieniu do projektu, należy wskazać, iż podmiotem praw autorskich jest projektant będący twórcą dzieła. Natomiast w przypadku stworzenia projektu przez kilka osób, prawo autorskie przysługuje tym osobom wspólnie.
Przy współautorstwie projektu, każdy ze współtwórców może indywidualnie wykonywać prawa autorskie do swojej części utworu. Do określenia współtwórstwa autorskich praw majątkowych zastosowanie mają przepisy Kodeksu cywilnego o współwłasności w częściach ułamkowych (art. 9 ust. 5 Prawa autorskiego). Z kolei w sytuacji, kiedy współtwórca chce rozpowszechnić gotowy projekt, powinien uzyskać zgodę pozostałych twórców. Tak samo jest w przypadku realizowania niektórych uprawnień osobistych, takich jak prawo do decydowania o pierwszym publicznym udostępnieniu projektu czy też prawo do nienaruszalności treści i formy utworu.
Linia orzecznicza stoi na stanowisku, iż mimo techniczne opracowania i rozwiązania przyjęte w projekcie, same w sobie nie są utworami, to jednak sama dokumentacja projektowa może posiadać indywidualny i niepowtarzalny charakter z racji twórczego wkładu pracy projektantów i jako taka może zostać uznana za utwór podlegający ochronie.
Z literalnego brzmienia art. 16 pkt 5 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych wynika sens uprawnienia do nadzoru autorskiego, bowiem można wysnuć upoważnienie kontrolne projektanta, aby stworzony projekt był wykorzystywany zgodnie z jego przeznaczeniem oraz zamierzeniami twórcy. Ten przywilej umożliwia to, że autor projektu posiada kompetencje do decydowania, jaką ostatecznie treść będzie zawierał projekt. Powołanie się projektanta na przedstawione prawa pozwala sprzeciwiać się każdej zmianie wprowadzanej do projektu, która nie została przewidziana przez autora, czy zmianie pozostającej w sprzeczności wobec jego zamysłu.
Z kolei, aby mogło dojść do przejścia autorskich praw majątkowych do utworu, który został stworzony w ramach wykonywania obowiązków pracowniczych ze stosunku pracy, z twórcy – pracownika na pracodawcę, wówczas musi dojść do przekazania gotowego utworu przez jego twórcę i przyjęcia go przez pracodawcę. Istotne jest to, że umowa o pracę nie może zawierać innych postanowień niż wymienione w ustawie, przy czym prawa majątkowe przechodzą tylko w takim zakresie, jaki wynika z celu umowy o pracę oraz zgodnego zamiaru stron. Warto podkreślić, że pracodawca nabywa tylko autorskie prawa majątkowe do utworu pracowniczego, albowiem autorskie prawa osobiste z uwagi na tą, że są niezbywalne i nieprzenoszalne, pozostają przy twórcy.
Zgodnie z art. 61 omawianej ustawy: jeżeli umowa nie stanowi inaczej, nabycie od twórcy egzemplarza projektu architektonicznego lub architektoniczno-urbanistycznego obejmuje prawo zastosowania go tylko do jednej budowy. Treść tego przepisu wskazuje na to, że jeżeli w umowie nie będzie uregulowań w tym zakresie, wówczas umowa o przeniesienie majątkowych praw autorskich bądź umowa licencyjna przenosi na nabywcę uprawnienie do jednokrotnego wzniesienia obiektu budowlanego realizowanego na podstawie nabytego egzemplarza projektu. Natomiast każde kolejne wykorzystanie nabytego egzemplarza projektu zobowiązuje zawarcia z jego autorem nowej umowy, pozwalającej nabywcy do kolejnej realizacji.
Jak już wcześniej zostało wspomniane, podmiotem praw autorskich może być wyłącznie konkretna osoba fizyczna. Jednakże, warto mieć na uwadze, iż spółka może być podmiotem praw autorskich majątkowych do utworów, które zostały stworzone przez pracownika w oparciu o umowę o pracę, jeżeli w tej umowie został wskazany twórczy charakter pracy. Należy jednak pamiętać, żeby uregulować wszelkie kwestie praw autorskich ze spółką za pomocą zawartych umów i stosownych postanowień.
W doktrynie przyjmuje się, że oceniając zdatność do ochrony konkretnego projektu za każdym razem należy zweryfikować, czy poza technicznie zorientowanym rozwiązaniem istnieje element estetyczny projektu mający cechę indywidualnej twórczości. Prawo autorskie nie określa jednoznacznie czy projekt budowlany jest utworem, czy też nie, ale pamiętajmy, że jest to katalog otwarty, a więc każdorazowo ta kwestia powinna być rozpatrywana indywidualnie. Zazwyczaj, większość projektów budowlanych będzie objęta ochroną prawno-autorską.