Prawo autorskie definiuje ogół praw przysługujących autorowi dzieła, utworu. Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór). W ślad za art. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych wyróżniamy w szczególności takie utwory jak:
1) wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe);
2) plastyczne;
3) fotograficzne;
4) lutnicze;
5) wzornictwa przemysłowego;
6) architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne;
7) muzyczne i słowno-muzyczne;
8) sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne;
9) audiowizualne (w tym filmowe).
Ochroną objęty może być wyłącznie sposób wyrażenia. Nie są objęte ochroną odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne. Ochrona przysługuje twórcy niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności. Oznacza to, że prawa autorskie nie wymagają rejestracji, zgłaszania czy wnoszenia opłat związanych z ich ochroną. Autorowi przysługują prawa autorskie niezależnie od formy i miejsca publikacji utworu. Co więcej, ochrona praw autorskich przysługuje bezwarunkowo każdemu autorowi, bez względu na to, czy poczynił w tym celu jakieś działania. Dzieło stworzone przez konkretnego człowieka jest tylko i wyłącznie jego własnością. Tylko taka osoba może je wykorzystywać. Jeśli ktoś inny chciałby z niego skorzystać, tylko twórcy należy się wynagrodzenie za nie. Nawet niedokończone utwory podlegają ochronie, która obowiązuje od momentu ich powstania. Prawa autorskie mogą być licencjonowane, przekazywane lub przypisywane.
Zobacz też
W dobie niepohamowanego rozwoju internetu kwestia ochrony praw autorskich stanowi istotny obszar działań wymagający specjalistycznej wiedzy. Z roku na rok liczba użytkowników internetu na całym świecie gwałtownie rośnie i przez to, stał się miejscem, w którym najczęściej dochodzi do łamania praw autorskich. Prawo autorskie nie chroni między innymi aktów normatywnych, np. ustaw, czy też urzędowych dokumentów (pozwolenia, decyzje), ani też prostych informacji prasowych. Oznacza to, iż możemy korzystać z tych utworów bez uzyskiwania licencji. Pamiętajmy o tym, że aby dany utwór mógł być chroniony prawami autorskimi, musi spełniać poniższe wymogi:
- musi powstać w wyniku pracy człowieka (twórcy)
- efektem tej pracy musi być coś nowego (utwór powinien być niepowtarzalny)
- musi posiadać indywidualne cechy (czyli być stworzony tylko przez jedną osobę)
Osobiste i majątkowe prawa autorskie
Czas trwania ochrony praw autorskich jest uzależniony od rodzaju tych praw, bowiem wyróżniamy podział praw autorskich na dwie podgrupy: autorskie prawa osobiste oraz autorskie prawa majątkowe. Pierwsze z nich polegają na powiązaniu nazwiska twórcy z jego dziełem. Co istotne, nie wygasają, są niezbywalne, nieprzenoszalne i nie można się ich zrzec. Autor ma prawo przedstawiać swoje dzieło za pomocą pseudonimu bądź anonimowo. Autorskie prawa osobiste są nieograniczone w czasie, trwają więc wiecznie. Zatem celem tych praw jest ochrona uprawnień autora, ale pod względem innym niż ekonomiczne. Pamiętajmy również, iż każda próba przywłaszczenia sobie czyjegoś utworu i podpisania się pod nim będzie plagiatem, który jest naruszeniem prawa do autorstwa. Ponadto, takim samym naruszeniem jest usunięcie informacji o autorze.
Natomiast autorskie prawa majątkowe, jeśli ustawa nie stanowi inaczej, gasną co do zasady z upływem lat siedemdziesięciu od dnia śmierci twórcy. Po jego śmierci autorskie prawa są wykonywane przez małżonka, zstępnych, rodziców, rodzeństwo, zstępnych rodzeństwa. Jest to kolejność ustawowa. Co więcej, mogą one przysługiwać stowarzyszeniu twórców, które jest właściwe ze względu na rodzaj twórczości, lub organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi bądź prawami pokrewnymi, która zarządzała prawami autorskimi zmarłego twórcy, oczywiście w sytuacji jeśli nie wyraził sprzeciwu. Dzieje się tak, ponieważ twórca może się nie zgodzić na to, aby prawa te były rozporządzane przez stowarzyszenie bądź organizację.
Autorskie prawa majątkowe dotyczą uprawnień autora do korzystania z utworu i zarazem do rozporządzania nim, a także do wynagrodzenia pobieranego za korzystanie z utworu przez innych. Ogólnie rzecz ujmując zabezpieczają interesy twórcy. Może on na mocy licencji lub innej umowy upoważnić także inne osoby do korzystania i rozporządzania dziełem. Ważne jest, aby w umowach tych wskazane zostały tzw. pola eksploatacji, tj. dozwolony sposób wykorzystania utworu przez nabywcę praw autorskich bądź licencjobiorcę. Ciekawym przykładem jest sytuacja, kiedy osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę stworzy utwór w wyniku wykonywania swoich obowiązków, bowiem wtedy jej pracodawca nabywa autorskie prawa majątkowe.
Należy również mieć na uwadze, że po upływie czasu trwania praw autorskich utwory przechodzą do tzw. domeny publicznej, a prawa do tych utworów wygasają. Inaczej rzecz ujmując, można z takich utworów korzystać bez jakichkolwiek ograniczeń wynikających z autorskich praw majątkowych do utworu. Uznaje się, iż w domenie publicznej znajdują się wszystkie utwory, które od początku swego istnienia są zarówno bezpłatne, jak i dostępne dla społeczeństwa oraz takie, których autorskie prawa majątkowe już wygasły.
Odszkodowanie za naruszenie majątkowych praw autorskich
Problematyka dotycząca odszkodowania za naruszenie majątkowych praw autorskich została ujęta w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 5 listopada 2019 r., P 14/19. Niniejszy wyrok Trybunału Konstytucyjnego ostatecznie potwierdza możliwość dochodzenia odszkodowania za naruszenie majątkowych praw autorskich w kwocie zryczałtowanej, to jest odpowiadającej dwukrotności wynagrodzenia licencyjnego. Art. 79 wspomnianej ustawy wskazuje, iż uprawniony, którego autorskie prawa majątkowe zostały naruszone, może żądać od osoby, która naruszyła te prawa:
- zaniechania naruszania,
- usunięcia skutków naruszenia,
- naprawienia wyrządzonej szkody (na zasadach ogólnych albo poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności, a w przypadku gdy naruszenie jest zawinione – trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu),
- wydania uzyskanych korzyści.
W związku z tym osoby i podmioty, które są uprawnione z tytułu majątkowych praw autorskich występujące z roszczeniami odszkodowawczymi, które zdecydują się oprzeć powództwo na art. 79 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, nie muszą wykazywać wysokości poniesionej szkody, gdyż wystarczy, iż ograniczą się do udowodnienia wysokości należnego im wynagrodzenia licencyjnego.
Roszczenie o żądanie zaniechania naruszeń twórca może wytoczyć także wtedy, gdy sprawca naruszenia nie uzyskuje żadnej korzyści majątkowej w związku z bezprawnym wykorzystywaniem dzieła osoby trzeciej. Dla powstania odpowiedzialności z tytułu naruszenia praw autorskich nie ma znaczenia dobra wiara naruszyciela ani to, że dochował najwyższej staranności przy sprawdzeniu, czy jego działanie nie narusza praw osób trzecich. Ponadto, istotne jest to, że sąd może nakazać osobie, naruszającej autorskie prawa majątkowe, na jej wniosek i za zgodą uprawnionego, w przypadku gdy naruszenie jest niezawinione, zapłatę stosownej sumy pieniężnej na rzecz uprawnionego, jeżeli zaniechanie naruszania lub usunięcie skutków naruszenia byłoby dla osoby naruszającej niewspółmiernie dotkliwe.
Ochrona osobistych praw autorskich
Z kolei ochrona praw autorskich osobistych została uregulowana w następujący sposób. Twórcy przysługują roszczenia przede wszystkim o
1) zaniechanie działania, które może doprowadzić do naruszenia.
Żądanie zaniechania ma na celu usunięcie stanu zagrażającego prawom twórcy. Natomiast druga ochrona sprowadza się do
2) usunięcia skutków naruszenia, kiedy zostało już dokonane.
Twórca w takiej sytuacji może żądać od osoby, która dopuściła się naruszenia, aby usunęła wszelkie skutki krzywdzącego działania.
Może na przykład dokonać tego w formie złożenia publicznego oświadczenia o odpowiedniej treści i formie. Jednakże, jeżeli naruszenie było zawinione, sąd może przyznać twórcy odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny.
Ustanie ochrony praw autorskich
Jak już wyżej zostało wspomniane, autorskie prawa majątkowe zgodnie z polskim prawem, co do zasady trwają od momentu powstania dzieła przez całe życie jego twórcy i wygasają dopiero po upływie 70 lat od dnia jego śmierci. Jednakże co w sytuacji, jeżeli utwór jest efektem pracy kilku osób? Wówczas, dopiero 70 lat po śmierci współtwórcy, który przeżył pozostałych autorskie prawa majątkowe gasną z upływem lat siedemdziesięciu do utworów współautorskich – od śmierci współtwórcy, który przeżył pozostałych. Z kolei w odniesieniu do utworu słowno-muzycznego, jeżeli utwór słowny i utwór muzyczny zostały stworzone specjalnie dla danego utworu słowno-muzycznego – od śmierci później zmarłej z wymienionych osób: autora utworu słownego albo kompozytora utworu muzycznego. Natomiast w odniesieniu do utworu audiowizualnego – od śmierci najpóźniej zmarłej z wymienionych osób: głównego reżysera, autora scenariusza, autora dialogów, kompozytora muzyki skomponowanej do utworu audiowizualnego. Z kolei w sytuacji, kiedy twórca utworu nie jest znany, to wówczas autorskie prawa majątkowe gasną z upływem lat siedemdziesięciu od daty pierwszego rozpowszechnienia, chyba że pseudonim nie pozostawia wątpliwości co do tożsamości autora lub jeżeli autor ujawnił swoją tożsamość. Czas trwania autorskich praw majątkowych znacznie się różni w całej Unii Europejskiej. Każde państwo członkowskie posiada własne przepisy, które regulują czas trwania praw autorskich do dzieł powstałych na jego terytorium. Natomiast autorskie prawa osobiste trwają nadal nawet po śmierci twórcy.