Utwór jako przedmiot ochrony prawa autorskiego

Prawo autorskie – nazywane również prawem własności intelektualnej – reguluje Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Poziom ochrony praw autorskich w Polsce jest bardzo podobny do poziomu w innych systemach prawnych państw członkowskich Unii Europejskiej. W celu zapewnienia prawidłowego funkcjonowania systemu prawa autorskiego powinien być on właściwie zbalansowany, ale również proporcjonalny. Każde artystyczne wykonanie utworu pozostaje pod ochroną niezależnie od jego wartości, przeznaczenia, czy też sposobu wyrażenia.

Znaczenie słowa „utwór” znajdziemy w art. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, który wskazuje, iż przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór). W dalszej części tego przepisu dowiadujemy się, że w szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory:

• wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe);
• plastyczne;
• fotograficzne;
• lutnicze;
• wzornictwa przemysłowego;
• architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne;
• muzyczne i słowno-muzyczne;
• sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne;
• audiowizualne (w tym filmowe).

To zestawienie nie jest wyczerpujące, bowiem mogą pojawiać się w obrocie również inne postacie utworów, jeżeli spełniają przesłanki wskazane w powyższej definicji. Z ustawowej definicji wynika, że aby dzieło (wytwór) zostało uznane za utwór musi spełniać łącznie trzy kryteria: stanowić rezultat pracy twórcy, być przejawem działalności twórczej o indywidualny charakter i musi zostać ustalony w jakiejkolwiek formie, choćby niedokończonej. Nie są chronione przez prawo autorskie zasady gier komputerowych lub planszowych, zasady teleturniejów, ani tzw. formaty telewizyjne.

W doktrynie wskazuje się, że przedmiotu prawa autorskiego nie stanowią:

• akty normatywne lub ich urzędowe projekty,
• urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole,
• opublikowane opisy patentowe lub ochronne,
• proste informacje prasowe.

Należy podkreślić, że z powyższych utworów możemy korzystać w sposób dowolny. Za utwór w rozumieniu prawa autorskiego  nie mogą być uznane zdjęcia dokumentów (świadectw, licencji, dyplomów), mapy, tablicy pamiątkowej, karykatury, medalu, cykl zajęć plastyczno-ceramicznych, transmisja wydarzenia sportowego  (wyrok SA w Lublinie z dnia 12 września 2016 r., sygn. akt I ACa 942/15. Istotnym jest fakt, iż pomysłów nie uznaje się za utwory. Orzecznictwo sądów stoi na stanowisku, że nawet niewielki poziom oryginalności dzieła prowadzi do powstania ochrony prawno-autorskiej. Zdarzyło się nawet, że za utwór uznano instrukcję bhp, czy kalendarz. A to z tego względu, że ochrona prawnoautorska utworu przysługuje ze względu na jego formę, a nie treść.

Zgodnie z art. 2 niniejszej ustawy, opracowanie cudzego utworu, w szczególności tłumaczenie, przeróbka, adaptacja, jest przedmiotem prawa autorskiego bez uszczerbku dla prawa do utworu pierwotnego. Zatem jest utworem niesamodzielnym, ale podlega ochronie prawnoautorskiej. W doktrynie podkreśla się, że utwór nie może być produktem przypadkowym, a także to że oryginalność utworu chronionego przepisami prawa autorskiego ma charakter podmiotowy. Dla ochrony utworu nie ma znaczenia, czy jest on ukończony, czy tez jeszcze nie. Co więcej, ma znaczenia także cel, dla którego został stworzony – estetyczny, reklamowy, społeczny, czy polityczny.

Nie każdy projekt architektoniczny czy urbanistyczny podlega ochronie prawnoautorskiej. Projekty muszą odznaczać się chociażby minimalnym natężeniem twórczości, wynikającym np. z kompilacji znanych rozwiązań. Utwór podlega ochronie w całości lub w części, także w postaci nieukończonej, pod warunkiem że część lub nieukończona postać utworu ma charakter twórczy. Z ochrony korzystają nawet takie utwory, których wartość społeczna może się okazać szkodliwa.

Przy ocenie, czy utwór nadaje się do ochrony prawnej nie jest istotna jego wartość artystyczna, ekonomiczna, społeczna, ani kto go stworzył. Efekty twórczości konkretnych osób mają taką samą ochronę prawa. Ochronę tę zapewniają autorskie prawa pokrewne, czyli prawa do twórczości oparte na twórczości (utwory) twórcy pierwotnego. Celem tych praw jest zapewnienie ochrony formy przekazu konkretnego utworu pierwotnego, dzięki któremu jest on rozpowszechniany. Poza tym, prawa pokrewne to przede wszystkim prawa aktorów, producentów czy też reżyserów. Wykonywanie praw pokrewnych w odniesieniu do utworów, które są chronione na gruncie prawa autorskiego może wiązać się z koniecznością uzyskania zgody od podmiotu uprawnionego. 

System prawa autorskiego przynosi bezpośrednie korzyści wyłącznie uprawnionym, ale pośrednio ma także pozytywny wpływ na społeczeństwo. Ochrona prawnoautorska wynagradza pracę twórczą oraz rozwój artystyczny i dlatego jest to ogromna zachęta dla artystów i innych twórców do tworzenia jeszcze większej liczby utworów, co przekłada się na pożytek dla kultury, oświaty i społeczeństwa.

Przedmiotem prawa autorskiego może być utwór stworzony tylko i wyłącznie przez człowieka. Zatem autorem utworu nie może być osoba prawna ani jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej. Ponadto, z zakresu przedmiotowego prawa autorskiego wyłączone są wytwory sił przyrody oraz działalność zwierząt. Utwór powinien mieć cechy, które umożliwiają jego odczytanie przez osoby trzecie. Utworem może być nawet zbiór przepisów dotyczących prowadzenia działalności gospodarczej.

Uznaje się, iż utwór objęty ochroną prawną powinien wyróżniać się indywidualnością sposobu wyrażenia albo przedstawienia tematu. Powinien więc być oryginalny, naznaczony osobistym “piętnem” twórcy. Oryginalność przejawia się w momencie, kiedy powstaje nowy wytwór umysłu człowieka, stanowiący jego własną intelektualną twórczość. Natomiast, aby dane dzieło mogło być uznane za oryginale, wystarczy jedynie, aby jego autor w momencie tworzenia był przekonany o nowości utworu. Indywidualność zaś przejawia się w osobistym charakterze utworu, jego jednorazowości i niepowtarzalności.

W związku z tym obok twórczego charakteru utworu, powinien on być w swej istocie jedynym, niepowtarzalnym i zupełnie innym niż powstałe dotychczas. Ochroną nie są objęte idee, procedury, odkrycia, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne. Podkreślić należy, iż ochrona prawno-autorska powstaje w momencie „uzewnętrznienia” utworu, a zatem jego ustalenia umożliwiającego dedukcję prze inne osoby niż tylko twórca. Utwór nie musi być przy tym rozpowszechniony.

Zatem, od tej chwili, przysługuje mu ochrona, która nie jest zależna od spełnienia formalnych warunków przez twórcę. Warto nadmienić, że w przypadku praw własności przemysłowych nabycie ochrony wygląda całkowicie inaczej. Bowiem, aby uzyskać ochronę np. znaku towarowego twórca musi spełnić szereg czynności rejestracyjnych. Ochrona prawnoautorska polega więc na tym, że każdy, kto z utworu naukowego zaczerpnie treść lub wyjątki, musi podać jego autora i źródło. Co istotne, utwór nie musi być skończony i gdziekolwiek zgłoszony, aby był chroniony. Nie istnieje żaden publiczny rejestr utworów chronionych prawem autorskim i nie są wydawane jakiekolwiek certyfikaty, które potwierdzałyby ochronę prawnoautorską. Jednakże istnieją organizacje zrzeszające autorów i dlatego prowadzą rejestry utworów, jednak są one zupełnie dobrowolne i nie można ich traktować jako przyznających określoną ochronę.

Istotną kwestią na tle tego zagadnienia jest definicja dozwolonego użytku (licencja ustawowa). Dozwolony użytek utworu, oznacza, że można nieodpłatnie korzystać z utworów, w przypadku gdy normalnie twórcy należałoby się wynagrodzenie i konieczna byłaby zgoda autora. Ponadto, nie może on naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy. Jednakże w rzeczywistości dozwolony użytek wcale nie jest całkowicie bezpłatny, bowiem twórcy otrzymują wynagrodzenie, ale nie bezpośrednio od osoby, która korzysta z utworu. Pamiętać należy, że w przypadku dozwolonego użytku mamy zawsze obowiązek podać imię i nazwisko twórcy i źródło cytatu. Ta sama zasada odnosi się również do Internetu.

Wszystkie przepisy ustawy o prawie autorskim stosuje się (poza wyjątkami wyraźnie wskazanymi w ustawie) także do Internetu. Utworem jest na pewno koncepcja strony internetowej, jej układ graficzny i kolorystyka.Oczywistym jest, że zawartość strony internetowej, jeśli jest utworem – podlega ochronie, jak każdy inny utwór, np. namalowany obraz. Prawo autorskie nie ma zastosowania do tzw. linków, czyli odsyłaczy do innych stron. Co więcej, jeżeli twórca zgadza się na bezpłatne kopiowanie i dalszą dystrybucję przekazu słownego, muzycznego czy plastycznego, przez internautów, to powinien wyraźnie o tym poinformować. Z pewnością nie będą chronione dzieła stworzone przez wszelkiego rodzaju roboty i inne dzieła „komputerowe”.