Tymczasowe aresztowanie jest najdonioślejszym środkiem zapobiegawczym, który powinien być stosowany z właściwą rozwagą i ostrożnością, jedynie w sytuacjach ściśle uzasadnionych. Z uwagi na izolacyjny charakter tego środka, jest on niezwykle dolegliwy zarówno dla samego podejrzanego, jak i jego najbliższych. Wolność osobista stanowi jedno z najcenniejszych dóbr każdego z nas. Jednakże występują wyjątkowe sytuacje, w których wolność osobista może zostać ograniczona, a nawet odebrana. I właśnie jednym z takich wyjątków jest tymczasowe aresztowanie.
Na domiar tego, osoba wobec której zastosowano tą instytucję, ponosi również ekonomiczne konsekwencje pozbawienia wolności, przejawiające się chociażby w wykonywaniu swoich obowiązków jako pracownik, czy też dłużnik. Orzecznictwo sądów polskich i europejskich wskazuje, że tymczasowe aresztowanie powinno być stosowane wyłącznie jako ostateczność. Jednakże według najnowszych badań, ostatnie lata wskazują na wzrostową tendencję stosowania tego środka.
Problemem stało się nadużywanie tego rodzaju środka zapobiegawczego oraz bezpodstawne jego przedłużanie. Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, taka sytuacja wynika z polityki prokuratury i sądów, którzy w 90% akceptują wnioski prokuratury o tymczasowe aresztowanie. Nadmienia również, iż nieprawidłowości te wynikają z nieścisłości niektórych przepisów z Konstytucją, które regulują kwestie dotyczące tymczasowego aresztowania. Co więcej, z badań Biura RPO, a także badań Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka wynika, że przewlekłość stosowania tymczasowego aresztowania w Polsce stała się bezsprzecznie problemem systemowym. Potwierdzeniem jest choćby to, iż aresztowani stanowią 10% wszystkich osób przebywających w aresztach oraz więzieniach.
Przesłanki i terminy zastosowania tymczasowego aresztowania
W kodeksie postępowania karnego przewidziano kilka środków zapobiegawczych, z których tylko jeden ma charakter izolacyjny, wszystkie pozostałe są środkami wolnościowymi i jest to dozór, zakaz opuszczania kraju oraz poręczenie majątkowe. W związku z tym tymczasowe aresztowanie powinno być stosowane tylko i wyłącznie, gdy inne środki są niewystarczające. W przeciwnym razie powstaje ryzyko, że tymczasowe aresztowania stosowane będą w sposób pochopny, z pominięciem ważenia dóbr konstytucyjnych.
Tymczasowe aresztowanie nie jest równoznaczne z europejskim nakazem aresztowania. Tymczasowe aresztowanie ma bowiem na celu zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania karnego i zapobieżenie popełnieniu kolejnego przestępstwa. Po zatrzymaniu podejrzanego, w przeciągu 3 dni wyznacza się posiedzenie sądowe w przedmiocie tymczasowego aresztowania. Może ono nastąpić tylko na mocy postanowienia sądu, a także niezależnie od etapu postępowania, może zostać zastosowane i przedłużone wyłącznie przez sąd. Co więcej, można je stosować tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo. W tych regulacjach prawnych chodzi o „duże prawdopodobieństwo”, a zatem o prawdopodobieństwo graniczące z pewnością co do winy i co do sprawstwa.
W postępowaniu przygotowawczym tymczasowe aresztowanie stosuje sąd rejonowy na wniosek prokuratora, w którego okręgu prowadzi się postępowanie, a w wypadkach niecierpiących zwłoki także inny sąd rejonowy. Natomiast po wniesieniu aktu oskarżenia tymczasowe aresztowanie stosuje sąd, przed którym sprawa się toczy. Co bardzo istotne, w postępowaniu przygotowawczym można stosować środki zapobiegawcze tylko względem osoby, wobec której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów.
Z kolei czas trwania tego środka zapobiegawczego został wskazany w art. 263 Kodeksu postępowania karnego i brzmi następująco:
Art. 263
§ 1. W postępowaniu przygotowawczym sąd, stosując tymczasowe aresztowanie, oznacza jego termin na okres nie dłuższy niż 3 miesiące.
§ 2. Jeżeli ze względu na szczególne okoliczności sprawy nie można było ukończyć postępowania przygotowawczego w terminie określonym w § 1, na wniosek prokuratora, sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy, gdy zachodzi tego potrzeba, może przedłużyć tymczasowe aresztowanie na okres, który łącznie nie może przekroczyć 12 miesięcy.
§ 3. Łączny okres stosowania tymczasowego aresztowania do chwili wydania pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji nie może przekroczyć 2 lat.
§ 3a. W przypadku zbiegu tymczasowego aresztowania z wykonywaną karą pozbawienia wolności orzeczoną w innej sprawie do okresów, o których mowa w § 2 i 3, zalicza się okres odbywania przez tymczasowo aresztowanego kary pozbawienia wolności.
Warto podkreślić, iż na postanowienie sądu o zastosowaniu tymczasowego aresztowania, jak również o przedłużeniu tymczasowego aresztowania stronom postępowania przysługuje zażalenie. Natomiast w art. 259 Kodeksu postępowania karnego zostały wymienione przeszkody w stosowaniu tymczasowego aresztowania. W związku z tym jest mowa o niestosowaniu tymczasowego przez co należy rozumieć zarówno odstąpienie od zastosowania, jak i od przedłużenia stosowania tego środka (gdy przeszkody ujawniły się przed zastosowaniem lub przedłużeniem stosowania środka), a także konieczność jego uchylenia (gdy przeszkody wystąpiły w trakcie stosowania tymczasowego aresztowania). Jednakże przepis ten nie stanowi przeszkody do zastosowania wolnościowych środków zapobiegawczych, jeśli spełnione są określone przesłanki.
Art. 259
§ 1. Jeżeli szczególne względy nie stoją temu na przeszkodzie, należy odstąpić od tymczasowego aresztowania, zwłaszcza gdy pozbawienie oskarżonego wolności:
1) spowodowałoby dla jego życia lub zdrowia poważne niebezpieczeństwo;
2) pociągałoby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny.
§ 2. Tymczasowego aresztowania nie stosuje się, gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą albo że okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia.
§ 3. Tymczasowe aresztowanie nie może być stosowane, jeżeli przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku.
§ 4. Ograniczenia przewidziane w § 2 i 3 nie mają zastosowania, gdy oskarżony ukrywa się, uporczywie nie stawia się na wezwania lub w inny bezprawny sposób utrudnia postępowanie albo nie można ustalić jego tożsamości. Ograniczenie przewidziane w § 2 nie ma również zastosowania, gdy zachodzi wysokie prawdopodobieństwo orzeczenia środka zabezpieczającego polegającego na umieszczeniu sprawcy w zakładzie zamkniętym.
Warunkowe tymczasowe aresztowanie
Instytucja ta wskazuje na orzeczenie przez sąd, że tymczasowe aresztowanie będzie stosowane jedynie do chwili złożenia poręczenia majątkowego. W momencie złożenia poręczenia, tymczasowe aresztowanie ulega zamianie na poręczenie majątkowe. Poręczenie majątkowe jest faktycznie stosowane dopiero po tymczasowym aresztowaniu, w drugiej kolejności, pod warunkiem oczywiście skutecznego złożenia poręczenia majątkowego. Głównym celem tej instytucji jest dążenie do tego, aby poręczenie majątkowe skutecznie zabezpieczyło tok postępowania, jednakże ten cel nie zostanie zrealizowany dopóki poręczenie nie będzie efektywnie wykonywane.
Zastosowanie warunkowego tymczasowego aresztowania nie wymaga złożenia wniosku. Sąd może je zastosować także z urzędu, aczkolwiek doświadczenie wskazuje, iż najczęściej następuje to z inicjatywy oskarżonego bądź jego obrońcy. Ponadto do zastosowania warunkowego tymczasowego aresztowania uprawniony jest także sąd odwoławczy. Omawiana instytucja nie ma jednak zastosowania w przypadku, gdy propozycja zamiany tymczasowego aresztowania na poręczenie majątkowe zostanie sformułowana we wniosku o zmianę środka zapobiegawczego. Co więcej, warunkowe tymczasowe aresztowanie jest możliwe tylko, gdy stosuje się (przedłuża) tymczasowe aresztowanie, a nie w trakcie jego trwania.
Poręczenie majątkowe a tymczasowe aresztowanie
W polskim systemie prawnym istnieje możliwość stosowania środka zapobiegawczego w postaci poręczenia majątkowego jako alternatywy dla tymczasowego aresztowania. Podstawowym celem zastosowania poręczenia majątkowego jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania karnego na wszystkich jego etapach, tj. śledztwa lub dochodzenia, rozprawy głównej i odwoławczej oraz postępowania wykonawczego (wykonania kary). Poręczenie majątkowe może złożyć oskarżony albo inna osoba. Tym samym skutkiem złożenia poręczenia majątkowego z zachowaniem ustawowych warunków jest natychmiastowe zwolnienie oskarżonego z aresztu.
Sąd stosując najsurowszy środek zapobiegawczy może zastrzec, iż ulegnie on zmianie z chwilą złożenia, nie później niż w wyznaczonym terminie poręczenia majątkowego o wysokości, przedmiocie i warunkach oznaczonych w postanowieniu. Z chwilą złożenia przedmiotu poręczenia majątkowego spełniony zostaje warunek zmiany środka zapobiegawczego na wolnościowy. W związku z tym, sąd zamiast aresztowania może zastosować poręczenie majątkowe i nawet na dalszym etapie postępowania – po wpłynięciu do sądu aktu oskarżenia, może zdecydować o poręczeniu majątkowym, czyli o jego utrzymaniu, uchyleniu, zmianie wysokości, czy też o zamianie na inny środek. Co więcej, nie jest wymagane wydanie kolejnego postanowienia przez sąd o zmianie środka, natomiast niezłożenie przedmiotu poręczenia w terminie powoduje przekształcenie się aresztowania warunkowego w bezwarunkowe.
Tymczasowe aresztowanie a prawo pracy
Nieobecność pracownika z powodu tymczasowego aresztowania należy uznać za nieobecność usprawiedliwioną, jednak za jej czas pracownik nie zachowuje prawa do wynagrodzenia. Jak wskazuje art. 41 Kodeksu pracy usprawiedliwiony charakter tej nieobecności generalnie wyklucza w jej okresie rozwiązanie umowy o pracę za wypowiedzeniem. Z kolei w myśl art. 66 § 1, z upływem 3 miesięcy nieobecności pracownika w pracy z powodu tymczasowego aresztowania umowa o pracę wygasa, chyba że wcześniej pracodawca rozwiązał umowę o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika. Pamiętajmy również, że nawet po wygaśnięciu umowy w pewnych przypadkach pracodawca ma obowiązek ponownie zatrudnić pracownika.
Prawa tymczasowo aresztowanego
Uprawnienia osób tymczasowo aresztowanych zostały opisane w Kodeksie karnym wykonawczym. Najistotniejszym jest fakt, iż tymczasowo aresztowany ma prawo, bezzwłocznie po osadzeniu go w areszcie śledczym, zawiadomić o miejscu swojego pobytu osobę najbliższą albo inną osobę, stowarzyszenie, organizację bądź instytucję, a także swojego obrońcę. Co bardzo istotne, tymczasowo aresztowany może uzyskać widzenie po wydaniu zarządzenia o zgodzie na widzenie przez organ, do którego dyspozycji pozostaje. Ponadto, może za zgodą organu korzystać z aparatu telefonicznego na zasadach określonych w regulaminie organizacyjno-porządkowym wykonywania tymczasowego aresztowania. Jednak tymczasowo aresztowany nie otrzyma takiej zgody, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że zostanie ona wykorzystana w celu bezprawnego utrudniania postępowania karnego, czy też w celu popełnienia przestępstwa, a w szczególności podżegania do przestępstwa.
Natomiast w kwestii zatrzymania, cenzury lub nadzoru korespondencji tymczasowo aresztowanego dokonuje organ, do którego dyspozycji tymczasowo aresztowany pozostaje, chyba że organ ten zarządzi inaczej. Z kolei korespondencję adresowaną do tymczasowo aresztowanego doręcza mu wyznaczony funkcjonariusz bądź pracownik. Zarządzenia o zgodzie na widzenie z tymczasowo aresztowanym do czasu wydania nieprawomocnego wyroku w sprawie wydaje prezes sądu, przewodniczący wydziału lub sędzia sądu, do którego dyspozycji osoba ta pozostaje.
Koronawirus a tymczasowe aresztowanie
Na początku kwietnia 2020 r. zostały wprowadzone przez rząd nowe obostrzenia oraz zakazy, mające na celu ograniczenie rozprzestrzeniania się pandemii koronawirusa. Wciąż trwające zagrożenie epidemiologiczne wywiera negatywny wpływ na funkcjonowanie nie tylko instytucji państwowych, ale również jednostek penitencjarnych, takich jak areszty śledcze oraz zakłady karne. Nieustanny kontakt osadzonych i funkcjonariuszy Służby Więziennej prowadzi do zwiększenia zagrożenia dla zdrowia i życia tych osób, u których nie wystąpiły jeszcze żadne objawy bądź która sama nie jest świadoma zagrożenia, jakie stanowi dla innych. To samo dotyczy nowych osadzonych, którzy wciąż są przyjmowani do odbycia tymczasowego aresztu, zaś poddani kwarantannie są wyłącznie te osoby, które wróciły w ostatnim czasie z państw tzw. wysokiego ryzyka.
Kolejną istotną kwestią są warunki sanitarne, jakie panują w aresztach śledczych. Osadzeni mają bowiem prawo do ograniczonej liczby pryszniców w wymiarze tygodniowym, nie posiadają wolnego dostępu do środków odkażających, a ponadto przebywają przez niemalże całą dobę w zamkniętym skupisku ludzi. To wszystko przekłada się na ograniczoną możliwość dbania o higienę osobistą oraz przestrzegania rygorystycznych zaleceń służb sanitarnych w dobie trwającej pandemii.
Pierwszym i niezwykle ważnym wyrokiem w kwestii tymczasowego aresztowania w obliczu koronawirusa jest precedensowe orzeczenie, które zostało wydane 13 marca 2020 roku przez Sąd Okręgowy w Warszawie (sygn. akt: IX Kz 237/20). W uzasadnieniu sąd oparł się na aktualnej sytuacji związanej z wirusem SARS-Cov-2. Orzekł, iż ze względu na stan zdrowia podejrzany „znajduje się w grupie ryzyka i wymaga szczególnej opieki”, zaś wobec obecnego zagrożenia epidemiologicznego i możliwości wprowadzenia w jednostce penitencjarnej obostrzeń, zachodzą podstawy do przyjęcia, iż „podejrzany z uwagi na stan zdrowia pozostaje w grupie osób realnego zagrożenia zdrowia i życia w rozumieniu art. 259 § 1 pkt 1 k.p.k.”. Należy podkreślić, iż jest to pierwszy wyrok uchylający najbardziej dotkliwy środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania ze względu na ryzyko zakażenia koronawirusem. Rozwiązanie to jest bowiem podyktowane nie tylko zasadami humanitaryzmu, ale przede wszystkim koniecznością poszanowania praw osób tymczasowo aresztowanych, bowiem wartości te są chronione są zarówno na gruncie prawa krajowego, jak i międzynarodowego.