Ustalenie w toku sprawy karnej sprawstwa oskarżonego oraz jego winy nie zawsze prowadzi do wyroku skazującego i orzeczenia wobec oskarżonego kary. Jednym z takich przypadków jest właśnie warunkowe umorzenie postępowania karnego. Jest to środek, który polega na rezygnacji z prowadzenia postępowania karnego, tj. odstąpienia od skazania i ukarania sprawcy uznanego za winnego przestępstwa. Krócej ujmując, jest to swoisty środek reakcji karnoprawnej na przestępstwo. Wobec powyższego, w szczególnie uzasadnionych sytuacjach kodeks karny umożliwia zakończenie postępowania karnego bez skazania sprawcy. Jest to bardzo korzystny dla oskarżonego środek probacyjny, bowiem zakłada poddanie sprawcy przestępstwa próbie. Pomimo popełnienia przestępstwa sprawca nie zostanie skazany, ale tylko wtedy, gdy wypełni warunki okresu próby.
Stosowanie instytucji warunkowego umorzenia postępowania jest fakultatywne, co jednak nie znaczy, że jest dowolne. Głównym założeniem instytucji warunkowego umorzenia postępowania jest niecelowość karania, a nawet oskarżenia wynikająca z przesłanek określonych w art. 27 Kodeksu karnego. W związku z powyższym zatrzymanie biegu toczącego się postępowania karnego, przybiera jedynie postać zawieszenia, z tym że następuje ono warunkowo na okres próby, której pomyślność zależy od wystąpienia bądź niewystąpienia okoliczności określonych w prawie karnym materialnym. Poza tym, żaden z przepisów prawa karnego nie zabrania ponownego warunkowego umorzenia postępowania karnego w tej samej sprawie. Ponadto warto mieć na uwadze, iż w myśl art. 11 Kodeksu postępowania cywilnego, w postępowaniu cywilnym nie wiążą wyroki karne warunkowo umarzające postępowanie karne, ponieważ nie są to wyroki skazujące.
Zatem ustawodawca daje sprawcy w pewien sposób drugą szansę – szansę na poprawę. Istotny jest jednak fakt, że odstąpienie od wykonania kary na okres próby nie oznacza, że sprawca w ogóle nie ponosi odpowiedzialności za popełnione przez siebie przestępstwo. Jest to bowiem inna postać odpowiedzialności karnej, która polega na zastąpieniu kary i skazania sprawcy, innymi niż kara, środkami o charakterze probacyjnym. Ponadto, sąd musi mieć pewność co do okoliczności popełnienia zarzucanego czynu i co ważne, sprawca musi wyrazić zgodę na warunkowe umorzenie postępowania.
Przesłanki warunkowego umorzenia postępowania
Jednak, aby można było skorzystać z warunkowego umorzenia postępowania, muszą być łącznie spełnione przesłanki, które wymieniono w art. 66 Kodeksu karnego.
Art. 66
§ 1. Sąd może warunkowo umorzyć postępowanie karne, jeżeli wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne, okoliczności jego popełnienia nie budzą wątpliwości, a postawa sprawcy niekaranego za przestępstwo umyślne, jego właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uzasadniają przypuszczenie, że pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa.
§ 2. Warunkowego umorzenia nie stosuje się do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą przekraczającą 5 lat pozbawienia wolności.
Bardzo ważną przesłanką zastosowania wobec sprawcy omawianej instytucji jest pozytywna prognoza kryminologiczna, która opiera się na założeniu, że istnieje duże prawdopodobieństwo, iż w przyszłości sprawca będzie przestrzegał porządku prawnego. Krytyczny stosunek do popełnionego przestępstwa, świadomość naganności zachowania, wyrażenie skruchy i żalu, czy też przeproszenie pokrzywdzonego są niezwykle ważnymi aspektami w kwestii wymierzenia kary, tego czy sprawca nie powróci na drogę przestępstwa i czy będzie przestrzegał obowiązującego porządku prawnego. Bez wątpienia, niezbędna w tej sprawie jest postawa sprawcy, który powinien potwierdzić z całą stanowczością i świadomością o naganności swego postępowania, którym naruszył dobro prawem chronione i wzbudził w sobie refleksję. Bardzo istotne jest, aby dostrzegł on, iż jego postępowanie było całkowicie niewłaściwe i haniebne.
Warunkowe umorzenie postępowania stosuje się bowiem do czynów zabronionych, które można rozpatrywać jako przestępstwo, tj. o społecznej szkodliwości większej niż znikoma. Zatem instytucja ta może być stosowana przy drobnej, jak i przy średniej przestępczości. Stopień społecznej szkodliwości czynu ocenia się w kontekście treści przepisu art. 115 § 2 kk zawierającego katalog okoliczności, które sąd bierze każdorazowo pod uwagę. Są to:
– rodzaj naruszonego dobra prawnego,
– charakter naruszonego dobra prawnego,
– waga naruszonych przez sprawcę obowiązków,
– rozmiar szkody,
– postać zamiaru, motywacja sprawcy,
– sposób popełnienia czynu,
– okoliczności jego popełnienia,
– rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień naruszenia owych reguł.
Jak wskazuje wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 maja 2019 r. o sygn. III KK 110/18:
„Naruszenie art. 115 § 2 KK, a więc naruszenie prawa materialnego może mieć miejsce wówczas, gdy sąd w swej ocenie pominie którykolwiek z wymienionych kwantyfikatorów lub weźmie pod uwagę okoliczność, która nie jest wymieniona w art. 115 § 2 KK i nada jej wagę, oceniając społeczną szkodliwość czynu.”
Powyższe przesłanki nie są do końca ostre i przede wszystkim podlegają swobodnej ocenie sądu, który orzeka w danej sprawie. Sprawca czynu zabronionego musi przekonać organ prowadzący postępowanie, że będzie przestrzegać porządku prawnego, to znaczy że nie popełni ponownie czynu zabronionego. Co więcej, sąd ocenia właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia sprawcy. Ponadto, popełnione przestępstwo nie może być rażące z punktu widzenia prawa karnego. Brak wątpliwości co do okoliczności popełnienia czynu nie oznacza, że warunkiem zastosowania instytucji warunkowego umorzenia postępowania jest przyznanie się oskarżonego do winy. A zatem, pamiętajmy, że oskarżony wcale nie musi przyznać się do winy, żeby liczyć na warunkowe umorzenie postępowania.
Co więcej, na zmniejszenie stopnia winy mogą wpływać zarówno takie okoliczności jak: działanie pod wpływem stresu, strachu, bądź też swoistej motywacji, która doprowadziła do przysłonięcia procesów myślowych sprawcy. Jednak nie tylko, ponieważ duży wpływ na ocenę stopnia winy będzie m.in. młody wiek sprawcy, popełnienie czynu w formie stadialnej (przygotowanie, usiłowanie), działanie w obronie koniecznej, czy też w stanie wyższej konieczności.
Z kolei przez właściwości osobiste należy rozumieć różne cechy charakteru sprawcy, tj. temperament, czy też wrażliwość sumienia. Natomiast co do warunków osobistych, to chodzi głównie o warunki środowiskowe, w których żyje sprawca, jego warunki rodzinne, warunki w miejscu pracy, a także warunki mieszkaniowe. Postawa sprawcy to również kwestia motywacji jego działania oraz stosunku do już popełnionego czynu. Sąd często pyta sprawcę, czy ma stałą pracę czy rodzinę na utrzymaniu, a już z pewnością zwróci uwagę na to jak zachowywał się w chwili zatrzymania przez policję.
Pamiętajmy, że warunkowe umorzenie postępowania nie oznacza uniewinnienia. Sąd bowiem stwierdza, że konkretna osoba wprawdzie dopuściła się przestępstwa, aczkolwiek z uwagi na to, że wina oraz społeczna szkodliwość czynu nie były znaczne, postanawia wyznaczyć takiemu sprawcy okres próby.
Negatywna przesłanka warunkowego umorzenia
Organem, który może warunkowo umorzyć postępowanie karne, jest wyłącznie sąd. W sytuacji, gdy prokurator przychyla się do stanowiska podejrzanego, może zamiast aktu oskarżenia, powielić wniosek. Negatywną przesłanką zastosowania warunkowego umorzenia jest to, iż nie stosuje się jej do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą przekraczającą 5 lat pozbawienia wolności. Co szczególnie istotne, w tym przypadku sąd bada tylko górną granicę kary pozbawienia wolności, która jest określona w przepisie szczególnym. Z tego względu, nie stosuje się warunkowego umorzenia postępowania do sprawców przestępstw, np. bójki, zabójstwa czy pobicia, jeśli jego następstwem jest ciężki uszczerbek na zdrowiu człowieka, katastrofy w komunikacji, czy też zgwałcenia. Warunkowe umorzenie postępowania następuje na okres próby od roku do 3 lat i biegnie od uprawomocnienia się orzeczenia. Sąd w okresie próby stosuje obligatoryjne (obowiązkowe) oraz fakultatywne (według własnego uznania) obowiązki wobec sprawcy.
Obligatoryjnie sąd zobowiązuje oskarżonego do:
- naprawienia szkody w całości lub części,
- w miarę możliwości nakłada również obowiązek zadośćuczynienia za doznaną krzywdę,
- albo zamiast tych obowiązków orzeka nawiązkę.
Do fakultatywnych obowiązków zalicza się:
- informowanie sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby,
- przeproszenie pokrzywdzonego,
- wykonanie ciążących na sprawcy świadczeń alimentacyjnych,
- powstrzymanie się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających,
- poddanie się terapii uzależnień,
- poddanie się terapii, w szczególności psychoterapii lub psychoedukacji,
- powstrzymanie się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób,
- opuszczenie lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym,
- świadczenie pieniężne,
- zakaz prowadzenia pojazdów do lat 2.
Sąd podejmuje lub może podjąć warunkowo umorzone postępowanie. Jednakże sąd obligatoryjnie podejmuje postępowanie, w sytuacji gdy sprawca w okresie próby popełnił przestępstwo umyślne, a sąd prawomocnie go za to skazał. Natomiast fakultatywne podjęcie postępowania warunkowo umorzonego zachodzi wówczas, gdy sprawca w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, uchyla się od dozoru, wykonania nałożonego obowiązku bądź orzeczonego środka karnego, środka kompensacyjnego lub przepadku albo nie wykonuje zawartej z pokrzywdzonym ugody.
Niezwykle istotnym jest fakt, iż podjęcie warunkowego umorzenia nie może nastąpić później, niż w ciągu 6 miesięcy od zakończenia okresu próby. Podjęcie warunkowo umorzonego postępowania może nastąpić z urzędu lub na wniosek oskarżyciela, pokrzywdzonego bądź ustanowionego kuratora sądowego. Wniosek o warunkowe umorzenie można złożyć na każdym etapie postępowania, tj. zarówno w postępowaniu przygotowawczym, jak i sądowym. Wniosek można składać wielokrotnie, nawet na etapie postępowania odwoławczego, gdy tylko pojawią się nowe okoliczności uzasadniające jego uwzględnienie. Pamiętajmy, że na postanowienie o podjęciu warunkowo umorzonego postępowania przysługuje zażalenie. Natomiast w sytuacji uprawomocnienia się postanowienia o podjęciu postępowania, wyrok o warunkowym umorzeniu postępowania karnego traci swoją moc.
Niekaralność
Przede wszystkim brak karalności za przestępstwo umyślne jest kolejnym wymogiem warunkowego umorzenia postępowania. Niekaralność oznacza brak wymierzenia kary za popełnione uprzednio przestępstwo. Najprościej rzecz ujmując, musi to być brak ukarania, sprawca ma być nie karany za przestępstwo umyślne. Ukaranie sprawcy za przestępstwo umyślne jest więc automatycznie bezwzględnie obowiązującą ujemną przesłanką zastosowania warunkowego umorzenia postępowania karnego.
Nie stanowi jednak przeszkody w orzekaniu o warunkowym umorzeniu postępowania wcześniejsze ukaranie za nieumyślny występek, wykroczenie, a także wcześniejsze warunkowe umorzenie postępowania w sprawie o występek popełniony z winy umyślnej. Należy pamiętać, że w art. 66 § 1 Kodeksu karnego mowa jest o wcześniejszym karaniu. Przesłanka niekaralności za przestępstwo umyślne często jest poruszana, zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie. Wskazany wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 2018 r. (sygn. IV KK 365/17) bezspornie podkreśla powyższe kwestie:
„Przesłanka „niekaralności za przestępstwo umyślne” wymieniona w art. 66 § 1 KK, dotyczy prawomocnych skazań, które miały miejsce do dnia orzekania w przedmiocie warunkowego umorzenia postępowania. Za takim jej rozumieniem przemawia ulokowanie tej przesłanki wśród tych, które są związane z osobą sprawcy oraz bezpośrednie powiązanie z pozytywną prognozą kryminologiczną co do niego. Zatem tylko sprawca, co do którego sąd nabierze przekonania, że rozpoznawany czyn był odosobnionym incydentem w jego życiu i można realnie zakładać, iż w przyszłości będzie przestrzegał porządku prawnego, a w szczególności nie popełni przestępstwa, może skorzystać z dobrodziejstwa takiego umorzenia. Prognoza ta zaś jest określana w czasie podejmowania decyzji w przedmiocie stosowania instytucji z art. 66 KK i z perspektywy wiedzy posiadanej przez sąd w tym dniu.”
Warunkowe umorzenie postępowania polega więc na czasowym odroczeniu wydania orzeczenia odnośnie winy i odpowiedzialności karnej sprawcy. Istotnym jest fakt, że osoba, wobec której zastosowano ten środek, jest uważana nadal za niekaraną, gdyż wyrok sądu nie jest skazujący. Oznacza to, że sprawca może uzyskać zaświadczenie z Krajowego Rejestru Karnego o swojej niekaralności.
Interesujący w tej tematyce jest problem dotyczący prowadzenia samochodu po spożyciu alkoholu. Kierowcy, który został zatrzymany przez policję w związku z prowadzeniem samochodu pod wpływem alkoholu, zazwyczaj policjant proponuje dobrowolne poddanie się karze. Jednak lepszym wyjściem z tej sytuacji jest warunkowe umorzenie postępowania. Najważniejszą kwestią jest fakt bycia nadal osobą niekaraną. Osoba, wobec której sąd zastosował warunkowe umorzenie postępowania, może wówczas uzyskać zaświadczenie o niekaralności. Jednakże takie rozwiązanie dotyczy kierowców, którzy nie byli wcześniej skazani za przestępstwa umyślne i nie bierze się pod uwagę przestępstw, które uległy zatarciu. Co istotne, zakaz prowadzenia pojazdów może być orzeczony, ale nie musi, zależy to wyłącznie od decyzji sądu.