Zgodnie z brzmieniem ustawy o cudzoziemcach, w sytuacji gdy obcokrajowiec zawrze związek małżeński z obywatelem polskim ma prawo na tej podstawie otrzymać prawo pobytu czasowego w Polsce, a później nawet prawo pobytu stałego. Problem natomiast pojawia się w momencie, kiedy związek małżeński się rozpadnie i dochodzi do rozwodu. W konsekwencji na wokandach sądowych coraz częściej pojawiają się sprawy rozwodowe, w których jedną ze stron jest właśnie obcokrajowiec.
Trzeba przyznać, że sprawy rozwodowe małżeństw o różnych narodowościach pojawiają się coraz częściej przed polskimi sądami. Według badań najczęstszym z wymienianych powodów, dla których małżonkowie ubiegają się o rozwód międzynarodowy, jest niezgodność kulturowa jaka zaistniała pomiędzy nimi. Oczywiście pojawiają się również tradycyjne przesłanki do rozstania prowadzące do rozwodu. W związku z tym, tak jak rośnie liczba małżeństw międzynarodowych, tak samo rośnie liczba takich rozwodów.
Najogólniej rzecz ujmując, rozwód międzynarodowy odnosi się do osób, które pozostają w związku małżeńskim, lecz mają różne narodowości. Zasadniczo wiąże się on z przeprowadzeniem sprawy rozwodowej w innym kraju, jednakże istnieje możliwość jej rozpatrzenia na gruncie polskiego systemu prawnego.
Mianowicie, jeżeli dojdzie do podjęcia decyzji o rozwodzie, wówczas nasuwa się wiele pytań dotyczących tego obszaru. Chociażby takie jak, które państwo ma zająć się sprawą rozwodową, czy też do jakiego sądu złożyć pozew. Kolejnym ważnym pytaniem jest, co zrobić w sytuacji, gdy małżeństwo zostało zawarte w jednym państwie, natomiast małżonkowie pochodzą z dwóch innych krajów, a mieszkają jeszcze w innym miejscu.
W związku z powyższym rozwiązanie stosunku małżeństwa, który wykazuje tzw. cechy „międzynarodowe” wymaga przede wszystkim wskazania prawa właściwego w tym zakresie. Ustalenie prawa właściwego jest uregulowane przez art. 54 ustawy prawo prywatne międzynarodowe.
Art. 54 [Rozwiązanie małżeństwa i separacja]
1. Rozwiązanie małżeństwa podlega wspólnemu prawu ojczystemu małżonków z chwili żądania rozwiązania małżeństwa.
2. W razie braku wspólnego prawa ojczystego małżonków właściwe jest prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mają w chwili żądania rozwiązania małżeństwa miejsce zamieszkania, a jeżeli małżonkowie nie mają w chwili żądania rozwiązania małżeństwa wspólnego miejsca zamieszkania – prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mieli ostatnio miejsce wspólnego zwykłego pobytu, jeżeli jedno z nich ma w nim nadal miejsce zwykłego pobytu.
3. W razie braku okoliczności rozstrzygających o właściwości prawa na podstawie przepisów ust. 1 i 2, do rozwiązania małżeństwa stosuje się prawo polskie.
4. Postanowienia ust. 1-3 stosuje się odpowiednio do separacji.
Wprowadzone przepisy przez głowy państw członkowskich Unii Europejskiej doprowadziły do możliwości wyboru prawa właściwego, które będzie miało zastosowanie do rozwodów małżonków, w których każde z nich posiada inne obywatelstwo, ale również dotyczy małżeństw, w których każde z małżonków mieszka w innym państwie bądź też małżeństw, w których obie strony mieszkają w państwie, które nie jest ich macierzystym krajem.
Główną ideą wprowadzonych zmian było ograniczenie zachowania, które prowadzi do wyboru sądu z uwagi na możliwość bardziej korzystnego, owocnego wydania orzeczenia w danej sprawie, a także przez wzgląd na tych małżonków, którzy są w gorszej sytuacji. Viviane Reding, wiceprzewodnicząca Komisji Europejskiej i komisarz UE ds. sprawiedliwości w następujący sposób skomentowała potrzebę wprowadzenia wszelkich zmian:
„Rozpad małżeństwa jest już sam w sobie wystarczająco traumatycznym przeżyciem dla rodziny. Tymczasem małżeństwa międzynarodowe są jeszcze narażone na dodatkowe utrudnienia wynikające z niejasności przepisów krajowych. Przyjęte w dniu dzisiejszym prawo ułatwi życie małżeństwom stojącym w obliczu rozwodu międzynarodowego, zmniejszy ich stres z tym związany i pomoże chronić małżonków znajdujących się w gorszym położeniu. Nowe przepisy są również kamieniem milowym dla współpracy UE w zakresie złożonych zagadnień prawnych i dowodem na to, że zawsze jesteśmy w stanie znaleźć pragmatyczne rozwiązania problemów życia codziennego.”
Aktem właściwym, który reguluje kwestie małżeńskie, a także z zakresu odpowiedzialności rodzicielskiej w państwach członkowskich UE (z wyjątkiem Danii) jest rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 z 27.11.2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylające rozporządzenie (WE) nr 1347/2000.
Należy pamiętać, że siedemnaście krajów Unii Europejskiej uznało i zaaprobowało wspólny katalog przepisów, które pozwalają sprecyzować, którego państwa prawo powinno mieć zastosowanie w przypadku spraw rozwodowych małżonków różnych narodowości. Krajami tymi są: Austria, Belgia, Bułgaria, Estonia, Francja, Grecja, Hiszpania, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Malta, Niemcy, Portugalia, Rumunia, Słowenia, Węgry oraz Włochy.
Natomiast jeżeli któryś z małżonków chce wnieść pozew o rozwód w innym kraju Unii Europejskiej, to jest to bardziej skomplikowana sprawa i najlepiej zgłosić się do specjalisty, który pomoże w sprawie dot. rozwodu międzynarodowego. Podczas ustalania międzynarodowego porządku prawnego rozporządzenie nie opiera się przede wszystkim na obywatelstwie związku małżeńskiego, albowiem na ich ostatnim wspólnym miejscu zamieszkania i na ich obecnym miejscu pobytu.
Co bardzo istotne, według art. 3 omawianego rozporządzenia we wszystkich sprawach odnoszących się do rozwodu, separacji lub unieważnienia małżeństwa właściwe są sądy państwa członkowskiego Unii Europejskiej, na którego terytorium:
- oboje małżonkowie mają zwykły pobyt, lub
- oboje małżonkowie mieli ostatnio zwykły pobyt, a jedno z nich ma tam nadal zwykły pobyt,
- strona przeciwna ma zwykły pobyt, lub
- w przypadku wspólnego pozwu lub wniosku, jedno z małżonków ma zwykły pobyt, lub
- powód lub wnioskodawca ma zwykły pobyt, jeżeli przebywał tam od przynajmniej roku bezpośrednio przed wniesieniem pozwu lub wniosku, lub
- powód lub wnioskodawca ma zwykły pobyt, jeżeli przebywał tam przynajmniej od sześciu miesięcy bezpośrednio przed wniesieniem pozwu lub wniosku i jest obywatelem danego państwa członkowskiego lub, w przypadku Zjednoczonego Królestwa i Irlandii, ma tam swój „domicile”3,
- lub którego obywatelami są oboje małżonkowie lub, w przypadku Zjednoczonego Królestwa i Irlandii, w którym mają swój wspólny „domicile”.
Niniejsze postanowienia mają na celu stworzyć wybór właściwego sądu osobom, które skorzystały z swobody przemieszczania się. Przede wszystkim dlatego, że dla tych osób może być o wiele prostsze zwrócenie się do sądów państwa członkowskiego, w którym zamieszkują. Ale oczywiście może zdarzyć się, że korzystniejsze dla nich będzie zwrócenie się do sądu ojczystego kraju, przez wzgląd chociażby na lepszą znajomość tamtejszego wymiaru sprawiedliwości.
Procedura uznania wyroku rozwodowego wydanego przez sąd zagraniczny zależny jest od daty jego wydania, a także od tego czy został wydany przez sąd państwa będącego członkiem UE, albo też przez sąd kraju, który nie należy do Unii Europejskiej. Należy również pamiętać, że sąd w kraju UE, który jest właściwy do rozpoznawania spraw rozwodowych, czy też separacji prawnej bądź rozwiązania zarejestrowanego związku partnerskiego będzie także zajmował się wszelkimi majątkowymi stosunkami małżeńskimi.
Analizując powyższe prawne kwestie, należy zauważyć, iż w przypadku, gdy małżonkowie są różnej narodowości, wówczas to właśnie nie narodowość żadnej ze stron jest decydująca na gruncie prawa, lecz miejsce ostatniego wspólnego zamieszkania.
Jeżeli natomiast w danej sytuacji miejsca zamieszkania są różne, to wtedy stosuje się prawo tego kraju, w którym ostatnio oboje mieli miejsce zwykłego pobytu. Uznaje się, że prawo państwa sądu orzekającego sprawę rozwodową jest stosowane tylko i wyłącznie, jeżeli prawo właściwe „nie przewiduje rozwodu”, a nie jest bardziej rygorystyczne.
Dla przykładu powyższych informacji wyobraźmy sobie, iż polka składa pozew, a jej miejscem zamieszkania jest Warszawa. Pozwanym natomiast jest Andreas, Austriak, mieszkający w Salzburgu. W momencie, kiedy małżonka wystąpiła z żądaniem rozwodu, nie mieszkała ze swoim mężem w tym samym kraju. Wówczas stosuje się prawo państwa, w którym Polka i Austriak mieli ostatnio miejsce wspólnego zwykłego pobytu, jeżeli jedno z nich ma cały czas to miejsce. W związku z tym dla sprawy rozwodowej właściwe będzie prawo austriackie.
Często poruszaną kwestią w tej tematyce jest stawiennictwo na rozprawie. Należy oczywiście pamiętać, że każda ze stron ma prawo być wysłuchana przez sąd. Natomiast na rozprawie z całą pewnością musi stawić się osoba, która złożyła pozew, bowiem nieobecność powoda może przyczynić się do zawieszenia postępowania. Co do kwestii stawiennictwa pozwanego, wówczas jeżeli jest on za granicą, to może złożyć zeznania przed polskim konsulem bądź właściwym sądem za granicą. W takiej sytuacji rozwód będzie rozpatrywany ze szczególnym uwzględnieniem przepisów kraju, w którym siedzibę ma sąd zajmujący się orzeczeniem rozwodu. Z kolei, gdy sprawa rozwodowa z obcokrajowcem jest rozpoznawana w Polsce, wówczas zastosowanie będą miały przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.