Każde wykonanie utworu pozostaje pod ochroną niezależnie od jego wartości, przeznaczenia, czy też sposobu wyrażenia. Ochronę tę zapewniają autorskie prawa pokrewne, czyli prawa do twórczości oparte na twórczości twórcy pierwotnego. Ich celem jest ochrona przekazu konkretnego utworu pierwotnego, dzięki któremu jest on rozpowszechniany. Z kolei prawa pokrewne to przede wszystkim prawa aktorów, producentów czy też reżyserów. Warto nadmienić, iż wykonywanie praw pokrewnych w odniesieniu do utworów, które są chronione na gruncie prawa autorskiego może wiązać się z koniecznością uzyskania zgody od podmiotu uprawnionego.
Definicja słowa „utwór” znajduje się w art. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, wskazując, że przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór). W dalszej części tego przepisu dowiadujemy się, że w szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory:
- wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe);
- plastyczne;
- fotograficzne;
- lutnicze;
- wzornictwa przemysłowego;
- architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne;
- muzyczne i słowno-muzyczne;
- sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne;
- audiowizualne (w tym filmowe).
Z powyższej definicji wynika, że aby dzieło (wytwór) zostało uznane za utwór musi spełniać łącznie trzy kryteria: stanowić rezultat pracy twórcy, być przejawem działalności twórczej o indywidualnym charakterze, a także musi zostać ustalony w jakiejkolwiek formie, choćby niedokończonej. Twórcy przysługują z mocy prawa dodatkowe korzyści – są nimi autorskie prawa majątkowe i autorskie prawa osobiste. Prawa te przyznawane są automatycznie i bez żadnych formalności. Należy podkreślić, iż prawom osobistym przysługuje pierwszeństwo przed prawami majątkowymi. Warto nadmienić, że w przypadku praw własności przemysłowych nabycie ochrony wygląda zupełnie inaczej.
Autorskie prawa osobiste
Przede wszystkim cechą tych praw jest więź twórcy z danym utworem – nieograniczona w czasie i niepodlegająca zrzeczeniu się lub zbyciu. A zatem, autorskie prawa osobiste mają charakter bezterminowy, czyli nie ma określonego limitu czasu, kiedy obowiązują. Są one związane z twórcą i nie można ich przenieść na inne osoby. Poniżej znajduje się treść art. 16 wspomnianej ustawy, który szczegółowo wskazuje, czym są osobiste prawa autorskie. Katalog autorskich praw osobistych z tego przepisu nie jest katalogiem zamkniętym.
Art. 16Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do:
1) autorstwa utworu;
2) oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo;
3) nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;
4) decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;
5) nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.
Celem tych praw jest ochrona uprawnień autora, ale pod względem innym niż ekonomiczne. Wyróżnia się również prawo autora do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności i prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. Natomiast, w przypadku utworów współautorskich wydawca powinien uzgodnić ze wszystkimi współautorami, w jaki sposób podadzą informacje o autorstwie dzieła do publicznej wiadomości.
Powyższe zestawienie praw, które należą do twórcy nie jest całkowicie kompletny. Bowiem, twórca ma jeszcze możliwość wycofania utworu z obiegu, odstąpienia od umowy lub jej wypowiedzenie, czy też sprzeciwu przeciwko zniszczeniu dzieła. Autorskich praw osobistych nie można sprzedać czy podarować, ale można upoważnić inną osobę, aby jako pełnomocnik wykonywała te prawa w imieniu autora, np. decydowała o udostępnieniu utworu anonimowo.
Prawo do nienaruszalności treści i formy nazywa się także prawem do integralności utworu. Nakazuje publikowanie i rozpowszechnianie dzieła tylko w takiej postaci, jaka została mu nadana przez twórcę. W prawie do integralności utworu nie chodzi o uniemożliwienie dokonania jakiejkolwiek zmiany w utworze, chociażby najmniejszej, jak na przykład poprawy błędu interpunkcyjnego. Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 9 maja 2018 roku, sygn. I ACa 1023/17 słusznie interpretuje pojęcie rzetelnego wykorzystania utworu:
„Autorskie prawa osobiste chronią stosunek twórcy do dzieła, czyli więź emocjonalną z utworem, jaka nawiązuje się między autorem, a jego dziełem, stanowiącym płód jego umysłu z racji pozostawienia w dziele tzw. piętna lub znamiona jego indywidualności. Z kolei art. 16 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych gwarantuje autorowi m.in. prawo do oznaczenia utworu swoim nazwiskiem/pseudonimem oraz rzetelnego wykorzystania utworu. To ostatnie pojęcie winno być rozumiane szeroko. Brak jest legalnej definicji tego pojęcia; jest to klauzula generalna, zastępująca dyspozycje stron umowy i zezwalająca na odtworzenie zakresu uprawnień korzystającego z utworu. Zgodnie z tym uregulowaniem sposób korzystania z utworu powinien być zgodny z charakterem i przeznaczeniem utworu oraz przyjętymi zwyczajami. Wykonanie utworu powinno być rzetelne, nie powinno być niedbałe, nieumiejętne wykonane”.
Kolejnym prawem twórcy jest to, że może podjąć decyzję o tym, kiedy jego dzieło jest ukończone i tym samym gotowe do publicznego zaprezentowania, np. wysłanie tekstu do wydawcy przed publikacją. Ponadto twórca ma prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu i nie zależy to od tego, czy posiada on autorskie prawa majątkowe do swojego dzieła, czy też prawa te zostały przeniesione na osobę trzecią. Podkreślenia wymaga fakt, że ma on prawo w każdym momencie nadzorować, w jaki sposób jest wykorzystywane dzieło jego autorstwa.
Jeszcze jedna kwestia dotycząca niezbywalności autorskich praw osobistych, o których była mowa powyżej. Istnieje możliwość zawarcia postanowień w umowach o korzystanie z utworu bądź umowach przenoszących autorskie prawa majątkowe do utworu, iż nie mogą znaleźć się postulaty, na mocy których autor zobowiąże się do niewykonywania osobistych praw autorskich albo też zezwoli zamawiającemu czy zleceniodawcy na wykonywanie prawa osobistego w jego imieniu. Co więcej, korzystający z utworu jest obowiązany umożliwić twórcy przed rozpowszechnieniem utworu przeprowadzenie nadzoru autorskiego.
Niezwykle ważnym aspektem jest ochrona autorskich praw osobistych. Twórca, którego te prawa zostały zagrożone na skutek cudzego działania, może żądać zaniechania tego działania. W sytuacji dokonanego naruszenia może również żądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności koniecznych do usunięcia jego skutków, przede wszystkim, aby złożyła publiczne oświadczenie o odpowiedniej treści i formie. Przykładowym naruszeniem autorskiego prawa osobistego będzie, np. sytuacja, kiedy producent pomija w napisach odcinka serialu nazwisko lub pseudonim jego współreżysera, a podał jedynie dane tzw. reżysera głównego, któremu powierzył współreżyserię całości serialu.
Co więcej, jeśli naruszenie było zawinione, sąd może przyznać twórcy odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub – na żądanie twórcy – zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny. Plagiat stanowi wykroczenie przeciwko autorskim prawom osobistym, ale konsekwencje mogą wykraczać poza roszczenia opisane w omawianej ustawie. Warto również zauważyć, że ochronie podlega także to, w jaki sposób utwór jest rozpowszechniany i odbierany przez osoby trzecie. Wszystko po to, aby nie naruszyć reputacji autora, czy też dobrej sławy jego dzieła.
Autorskie prawa majątkowe
Autorskie prawo majątkowe ma charakter bezwzględny, co oznacza, że tylko twórca może z niego korzystać i nim rozporządzać, a jeżeli zechce, może je też przenieść na inną osobę. Autorskie prawa majątkowe wiążą się z materialną eksploatacją utworu. Prawa te, w odróżnieniu od praw osobistych, mogą być przedmiotem obrotu. Nabywca autorskich praw majątkowych może także swobodnie korzystać z autorskich praw osobistych twórcy. W tym, chociażby naruszać treść i formę utworu, dostosowując konkretny projekt do potrzeb nowego postępowania.
Art. 17 [Treść] Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu.
Art. 171 [Bazy danych] Opracowanie lub zwielokrotnienie bazy danych spełniającej cechy utworu, dokonane przez legalnego użytkownika bazy danych lub jej kopii, nie wymaga zezwolenia autora bazy danych, jeśli jest ono konieczne dla dostępu do zawartości bazy danych i normalnego korzystania z jej zawartości. Jeżeli użytkownik jest upoważniony do korzystania tylko z części bazy danych, niniejsze postanowienie odnosi się tylko do tej części.
Treść artykułu 17 wskazuje, że tylko twórca ma prawo do swojego utworu, może zbyć prawa do niego, a także ma prawo do zapłaty za to, że ktoś korzysta z tego utworu. Przejście autorskich praw majątkowych oznacza przekazanie innej osobie prawa do używania=korzystania utworu oraz „zarabianie na utworze” może odbyć się na podstawie:
- umowy o przeniesienie autorskich praw majątkowych, albo
- umowy o korzystanie z utworu (licencja).
Umowy te odnoszą się do tych pól eksploatacji, które zostaną w nich wymienione, czyli np. jeśli umowa mówi tylko o tym, że książka zostanie udostępniona w Internecie na stronie wydawcy, to nie ma on już prawa jej wydrukować.
Różnica między umową nabycia majątkowych praw autorskich a licencją polega na tym, że w przypadku przeniesienia praw majątkowych nie przysługują już one twórcy po zawarciu umowy, a jedynym uprawionym do korzystania z utworu i pobierania wynagrodzenia jest nabywca tych praw. Natomiast, jeśli chodzi o licencję, to prawa wciąż pozostają przy twórcy, a licencjobiorca może z utworu korzystać w określonym w licencji zakresie wynikającym z umowy. Ponadto, licencja może być wyłączna lub niewyłączna.
Jeżeli z umowy nie wynika, że przeniesienie autorskich praw majątkowych lub udzielenie licencji nastąpiło nieodpłatnie, twórca ma prawo otrzymać wynagrodzenie. Uznaje się wówczas, iż korzystanie z utworu ma wiązać się z zarabianiem, z czerpaniem korzyści majątkowych z tego, że ktoś np. wystawia namalowany przez nas obraz. W związku z powyższym, nieodpłatne korzystanie z utworów powinno być udokumentowane w formie pisemnej umowy licencyjnej bądź umowy przeniesienia praw. Jest to swoista forma darowizny, od której obdarowany powinien zapłacić podatek od spadków i darowizn. Natomiast darczyńca, jeśli jest płatnikiem VAT, powinien odprowadzić należny podatek.
Roszczenie twórcy stosownego podwyższenia wynagrodzenia przez sąd w razie rażącej dysproporcji między wynagrodzeniem twórcy a korzyściami nabywcy autorskich praw majątkowych lub licencjobiorcy nie wynika z umowy łączącej go z kontrahentem, lecz wprost z przepisu art. 17 Prawa autorskiego, który przyznaje twórcy prawo do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. W takiej sytuacji twórca będzie mógł dochodzić tego uprawnienia przeciwko każdemu podmiotowi, który korzysta na podstawie umowy z autorskich praw majątkowych, osiągając rażąco nieadekwatne korzyści względem należnego twórcy wynagrodzenia, niezależnie od tego, czy podmiot ten jest stroną umowy z twórcą, czy też następcą prawnym kontrahenta twórcy.
Kolejną istotną kwestią jest czas trwania autorskich praw majątkowych. Przede wszystkim prawo to jest ograniczone w czasie, co oznacza, że po upływie 70 lat wygasa. Czas ten liczy się od śmierci twórcy, a jeżeli autor nie jest znany, wówczas od daty pierwszego rozpowszechnienia utworu. Ta ostatnia zasada obowiązuje też wtedy, gdy to nie twórca posiada autorskie prawa majątkowe – wówczas okres ten liczony jest od dnia rozpowszechnienia utworu bądź ustalenia.
Natomiast w odniesieniu do utworów audiowizualnych, takich jak filmy przepisy są bardziej sprecyzowane – prawa majątkowe wygasają dopiero 70 lat od śmierci ostatniego z najważniejszych twórców, czyli scenarzysty, autora dialogów, kompozytora ścieżki dźwiękowej lub głównego reżysera. Co więcej, jeżeli termin wygaśnięcia autorskich praw majątkowych rozpoczyna się od rozpowszechnienia utworu, a utwór rozpowszechniono w częściach, odcinkach bądź fragmentach, to, bieg terminu liczy się oddzielnie od daty rozpowszechnienia każdej z wymienionych części.
Art. 79 wspomnianej ustawy wskazuje, iż uprawniony, którego autorskie prawa majątkowe zostały naruszone, może żądać od osoby, która naruszyła te prawa:
- zaniechania naruszania,
- usunięcia skutków naruszenia,
- naprawienia wyrządzonej szkody (na zasadach ogólnych albo poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności, a w przypadku gdy naruszenie jest zawinione – trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu),
- wydania uzyskanych korzyści.
Zatem osoby i podmioty, które są uprawnione z tytułu majątkowych praw autorskich występujące z roszczeniami odszkodowawczymi, które zdecydują się oprzeć powództwo na powyższym przepisie, nie muszą wykazywać wysokości poniesionej szkody, ponieważ wystarczy, iż ograniczą się do udowodnienia wysokości należnego im wynagrodzenia licencyjnego.